Jan Władysław Dawid — pedagog nieustannie inspirujący

Wstęp

Jan Władysław Dawid to przykład wybitnego uczonego funkcjonującego poza środowiskiem akademickim w roli wykładowcy. Nie posiadał katedry ani tytułów naukowych, a jednak jego prace wywarły duże znaczenie i zapisały się na trwałe w psychologii oraz w pedagogice. Działalność J.W. Dawida to egzemplifikacja pracy naukowej refleksyjnego praktyka, niezależnego myśliciela i w końcu zaangażowanego publicysty, który brał udział w przedsięwzięciach będących realizacją jego życiowych pasji i ideałów. Należał do pokolenia polskiej inteligencji epoki pozytywizmu. Jak wielu mu współczesnych, znakomicie wykształcony, zaangażował się w prace na rzecz zmiany społecznej. To pedagog, psycholog, filozof, wybitny działacz społeczny oraz publicysta drugiej połowy XIX i początków XX wieku (Bołdyrew, 2015, s. 24). Przywołując myśl Wincentego Okonia, wskazać trzeba, że Dawid „nie był ani pedagogiem, ani psychologiem sensu stricto, był natomiast jednym i drugim zarazem i jeszcze kimś więcej: filozofem, myślicielem, działaczem politycznym, publicystą” (Okoń, 1980, s. 93).

 

Życiorys Jana Władysława Dawida

Jan Władysław Dawid urodził się w Lublinie w 1859 roku, a zmarł w Warszawie w 1914 roku. Jego ojciec Wincenty, wywodzący się z rodziny greckounickiej, studiował na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Petersburgu. Po ukończeniu studiów został nauczycielem języka i literatury polskiej w Gimnazjum Gubernialnym w Suwałkach, następnie w Szczebrzeszynie. Tam związał się z lokalnym odłamem Towarzystwa Demokratycznego. W konsekwencji stanął przed sądem i został skazany na 10-letnie wcielenie do armii rosyjskiej. Po amnestii ogłoszonej w związku z wstąpieniem na tron przez cara Aleksandra II na powrót rozpoczął pracę w Gimnazjum Lubelskim (Poznański, 2014, s. 25). Ożenił się z pochodzącą z ziemiaństwa Amelią z Witkowskich. Małżeństwo zapewniło rodzinie dostatnie — jak na ówczesne warunki — życie. Atmosfera domu przepełniona była „miłością rodzinną, przestrzeganiem zasad postępowania moralnego oraz wrażliwością na sprawy społeczne” (Leżańska, 2015, s. 45). Po ojcu „odziedziczył” postawę patriotycznego zaangażowania oraz zainteresowania intelektualne realizowane w pracy pedagogicznej, naukowej oraz publicystycznej (Denelówna, 1935, s. 10).

Młody Dawid wzrastał w domu dobrze sytuowanym. Rodzina składała się z czterech osób a pensja ojca w wysokości 600 rubli srebrnych rocznie była trzy-czterokrotnie wyższa od poborów nauczyciela szkoły elementarnej (Poznański, 2014, s. 25). Jako gimnazjalista, tuż przed maturą był sprawcą incydentu o charakterze politycznym. Kontestując w wyrazisty sposób postawę prawosławnego popa, został relegowany ze szkoły i nie dopuszczono go do złożenia egzaminu w terminie. Źródła nie podają, co było bezpośrednią przyczyną gwałtownej reakcji Dawida. Wiadomo jedynie, że dyrektor szkoły Siengalewicz był zdecydowanym rusyfikatorem. A rolę pomocniczą pełnił — zgodnie zresztą ze strategią stosowaną przez Rosjan — prawosławny pop (Bułat, Sarnecki, 1963, s. 16-17). Dopiero później na skutek interwencji ojca młody Dawid mógł przystąpić do egzaminu w formie eksternistycznej. Po ukończeniu szkoły średniej w Lublinie studiował nauki prawne i przyrodnicze w Warszawie oraz przyrodnicze i psychologiczno-pedagogiczne w Lipsku i Halle (Okoń, 1959, s. 31). Studia te wyznaczyły późniejsze pola zainteresowań J.W. Dawida. Poznał wówczas prace psychologów Wilhelma Wundta oraz Hermanna Ebbinghausa, piśmiennictwo oraz teorie formułowane na Zachodzie (Bołdyrew, 2015, s. 24). Dał się poznać jako wykładowca tajnych kursów prowadzonych w Warszawie (od 1884 r.), redaktor „Przeglądu Pedagogicznego” (1890-98), „Głosu”, „Przeglądu Społecznego” i „Społeczeństwa” (1894-1906) oraz niezależny pracownik naukowy (Okoń, 1959, s. 31). Działał na kilku polach życia społecznego. Wprawdzie nie pracował na uczelni, ale jego doświadczenia i przemyślenia do dnia dzisiejszego stanowią źródło niezwykle wartościowych przemyśleń pedagogicznych oraz psychologicznych.

W roku 1893 ożenił się z Jadwigą Szczawińską-Dawidową (1863-1910), działaczką oświatową, organizatorką tajnych kursów samokształceniowych oraz Uniwersytetu Latającego. Była ona zaangażowana w walkę o prawa kobiet, organizowała czytelnictwo, prowadziła aktywną działalność publicystyczną na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”, „Przeglądu Społecznego”, przekształconego później w tygodnik „Społeczeństwo”. Wspólnie z mężem redagowali „Głos” (Bołdyrew, 2015, s. 29). „Pod wpływem narzeczonej, a następnie żony Jadwigi Szczawińskiej nastąpił u Dawida zwrot coraz silniejszy w kierunku radykalizmu społecznego i politycznego. Ożenek wyprowadził go z pracy teoretycznopedagogicznej na burzliwą widownię walki o przekonania” (Krzywicki, Szuman, 1937, s. 459). Razem z żoną i grupą postępowych działaczy zorganizował tajną Czytelnię Naukową przeznaczoną dla słuchaczek Uniwersytetu Latającego. W jego ramach wykładał psychologię oraz pedagogikę (Cywiński, 1985, s. 49, 52). Należał do radykalno-inteligenckiej formacji kontestującej moralność mieszczańską bazującą na pojęciach „człowiek solidny, przyzwoity”, krytykującej etykę katolicką oraz Kościół katolicki. Bogdan Cywiński opisał tę grupę następująco: „Byli niewątpliwie ateistami i antyklerykałami. Mimo to niesłuszna wydaje się tradycja, czyniąca z nich osobistych nieprzyjaciół Pana Boga. Nie świadczą przynajmniej na jej korzyść liczne refleksje poświęcone potencjalnym walorom etyki chrześcijańskiej. Dawid w swym wczesnym studium O zarazie moralnej nie przecenia wprawdzie wychowawczej roli religii, ale jej też nie neguje, zwracając uwagę na funkcje religijnej motywacji w postępowaniu etycznym” (Cywiński, 1985, s.70).

W 1905 roku skazany na zesłanie Dawid powrócił do Warszawy po zaledwie trzech miesiącach obowiązkowej banicji. Stało się to dzięki staraniom żony, która, jak wielokrotnie w ciągu ich wspólnego życia bywało, wykazała się odwagą, determinacją oraz przedsiębiorczością (Szczawińska-Dawidowa, 2017, s. 53). Również swej żonie zawdzięczał Dawid inicjację na polu działania społecznego. Opublikowana w 2017 roku codzienna korespondencja z zaledwie trzech miesięcy zesłania Dawida w 1905 roku, który to czas spędził w Wiedniu, ukazuje głęboką więź pomiędzy małżonkami oraz ogrom ich społecznego i zawodowego zaangażowania. Mówi także o trudzie zmagania się z bolączkami dnia codziennego oraz przeżywanym przez małżonków niedostatku materialnym. Śmierć żony w 1910 roku, poprzedzona jej chorobą psychiczną, była dla Dawida ciężkim ciosem (Nagórska, 1938, s. 463-464). Po utracie małżonki przeniósł się do Galicji, pracował tam twórczo, włączył się w nurt działalności naukowej i oświatowej. Jesienią 1913 roku skorzystał z amnestii, powrócił do Warszawy, gdzie 9 lutego 1914 roku zmarł (Leżańska, 2015, s. 47-48). Przez Andrzeja Mecwela został nazwany jedną z czołowych postaci radykalizmu społecznego (Mecwel, 2009, s. 77).

 

Zainteresowanie dorobkiem Jana Władysława Dawida

Biografia oraz twórczość Dawida cieszyła się dużym zainteresowaniem już za czasów jego twórczego życia. Od jego śmierci do wybuchu II wojny światowej poświęcono jego postaci i działalności naukowej ponad 60 publikacji (Michalska, 2015, s. 90). Brak możliwości i potrzeby omówienia wszystkich, stąd przywołam jedynie te najistotniejsze. Po szeregu artykułów pierwszej dogłębnej analizy życia i twórczości dokonała Zofia Denelówna (1935). W 1960 roku, w setną rocznicę urodzin Dawida, po międzynarodowej konferencji opublikowano w „Kwartalniku Pedagogicznym” szereg tekstów, które przyjęły w konsekwencji charakter monografii, przybliżającej życie i działalność Dawida. Teksty omawiające problematykę pedagogiczną w twórczości Dawida opublikowali: Wincenty Okoń, Stefan Wołoszyn, Wiktor Szczerba (Michalska, 2015, s. 97). Kolejna monografia autorstwa Wojciecha Burłata i Tadeusza Sarneckiego powstała na początku lat sześćdziesiątych (Burłat, Sarnecki, 1963). To publikacja osadzona w niewykorzystanych dotychczas źródłach, ale zbyt przesadnie „tchnąca duchem” swojej epoki. Autorem trzeciego opracowania o charakterze monografii postaci i twórczości Dawida był Wincenty Okoń (Okoń, 1980). Dawidowi poświęcono jeszcze dwa zbiory opracowań. Pierwsze powstało w środowisku warszawskim pod redakcją Hanny Markiewiczowej (Markiewiczowa, 2014). Drugi zbiór przygotowano w środowisku wrocławskim pod redakcją Stefanii Walasek i Kamili Gandeckiej (Walasek, Gandecka, 2015).

 

Twórczość pedagogiczna Jana Władysława Dawida

Analiza twórczości Dawida stanowi przedsięwzięcie niełatwe. Ten wybitny pozytywista łączył bowiem kilka dyscyplin naukowych, a z upływem czasu zmieniały się również jego zapatrywania na poszczególne opracowywane przez niego obszary badań i obserwacji. Myśląc o jego dorobku, trzeba widzieć go w perspektywie nowych horyzontów — jak mówi Wincenty Okoń. Imponujące są rozmiary i różnorodność form twórczości, które zrealizował w trudnych warunkach życia osobistego (Okoń, 1980, s. 45). Nauczał i pracował naukowo głównie w Królestwie Polskim, w epoce intensywnej rusyfikacji. Dał się poznać jako twórca bardzo pracowity. Znajduje to odzwierciedlenie w liczbie jego prac. Joanna Kujawska w 1960 roku dokonała zestawienia bibliografii oraz prac bibliograficznych Dawida (1960, s. 141-153). Jak zliczyła Iwonna Michalska, opracował 400 pozycji, w tym 25 książek o tematyce pedagogicznej, psychologicznej oraz filozoficznej, 99 artykułów psychologiczno-pedagogicznych, 64 artykuły polityczno-społeczne, 73 artykuły z życia narodu pod zaborami, 35 informacji o polityce zagranicznej, 32 publikacje, w skład których wchodzą recenzje książek, sprawozdania z odczytów i sztuk teatralnych oraz wspomnienia o zmarłych, 72 polemiki prasowe (Michalska, 2015, s. 90). Publikacja I. Michalskiej jest cenna o tyle, że nie analizuje twórczości Dawida, ale dokonuje swoistej recepcji jego dorobku przez badaczy począwszy od współczesności tego wybitnego intelektualisty aż do 2015 roku (Michalska, 2015, s. 89).

Dawid posiadał rozległe zainteresowania. Okres studiów uniwersyteckich, gdy zajmował się kilkoma dyscyplinami wiedzy, oraz poznanie aktualnych teorii skłaniały go do podejmowania zróżnicowanej problematyki związanej z psychologią, głównie wychowawczą oraz eksperymentalną, pedagogiką oraz filozofią, szkicami z zakresu moralności i estetyki. Jego biografowie stwierdzają: „Psychologia była mu potrzebna głównie dla celów pedagogicznych” (Krzywicki, Szuman, 1937, s. 460). Niebagatelny był również jego dorobek publicystyczny pomieszczony głównie w „Głosie” oraz w „Przeglądzie Społecznym”. Zamieszczane przez niego recenzje świadczą o śledzeniu przez Dawida rynku wydawniczego i aktywnego uczestnictwa w dyskursie naukowym epoki pozytywizmu. Był również autorem wielu przekładów z zakresu psychologii, pedagogiki oraz filozofii. Do najważniejszych niewątpliwie osiągnięć Dawida zaliczyć trzeba to, że psychologia oraz pedagogika zawdzięczają mu zbudowanie swych naukowych podstaw.

Za jedno z podstawowych dzieł pedagogicznych Dawida należy uznać opracowanie pt. Nauka o rzeczach. Rys jej historycznego rozwoju, podstawy psychologiczne, metoda oraz wzory lekcji. Wydawał je autor w latach 1888-1891 w odcinkach w formie dodatku do „Przeglądu Pedagogicznego”. W 1892 roku opublikował również jako dzieło zwarte (Dawid, 1892). To samodzielna, zdumiewająca erudycją oraz dojrzałością myśli krytycznej rozprawa, wykraczająca znacznie poza ramy ówczesnej metodyki nauczania. W. Okoń uznał to dzieło za ogólną teorię nauczania (Okoń, 1980, s. 48-49). Naukę o rzeczach autor zadedykował uczennicom, a treści w niej zawarte kierował ku nauczycielom.

Opracowanie Dawida liczy 534 strony tekstu (1960). Składa się z dwóch zasadniczych części: Wstępu historyczno-krytycznego oraz Części teoretycznej. Wstęp zawiera trzy rozdziały poświęcone kolejno: kierunkom w nauce o rzeczach realizowanych u obcych, genezie współczesnych kierunków w nauce o rzeczach oraz polskim tradycjom nauki o rzeczach. Oceniając szkołę przeszłości, autor poddawał krytyce nauczanie pamięciowe, pomijające zmysłowe poznawanie rzeczy i rozwój samodzielnego myślenia ucznia (Kulbaka, 2014, s. 72-73). W dziele nawiązuje do działalności i poglądów pedagogicznych Johna Locke’a, Jeana J. Rousseau, Johanna B. Basedowa i innych. Odnosi się do oświeceniowej wiary w siłę wychowania. Zajmuje się edukacją przedszkolną, odwołując się do poglądów Jana A. Komeńskiego i Jana H. Pestalozziego. Dostrzega rolę mowy i wspomagania nauczania języka w nauce o rzeczach (Kulbaka, 2014, s. 73-75).

Część teoretyczna składa się z dalszych siedmiu rozdziałów poświęconych: celowi nauczania początkowego, charakterystyce przyswajania i rozwoju umysłowego, omówieniu umysłowości dziecięcej, przedmiotowi nauki o rzeczach, metodzie nauki o rzeczach oraz usytuowaniu nauki o rzeczach w kontekście innych dziedzin nauczania. Treści tej części mają charakter zarówno pedagogiczny, jak i psychologiczny. Autor rozpoczyna od rozważań dotyczących celu nauczania początkowego dziecka, określając go mianem potrzeb moralno-życiowej, psychicznej oraz wynikającej z okresu rozwojowego (Dawid, 1960, s. 217). Mówiąc o dziecku, wyraża przekonanie, że posiada ono dyspozycje do nauki: „Dziecko zdrowe normalnie rozwijające się (…) już samo przez się usposobione do zajmowania się przede wszystkim rzeczami. Które pod zmysły podpadają” (Dawid, 1960, s. 330). Odnosząc się do przedmiotu i układu nauki o rzeczach, Dawid konstatuje: „Przez naukę o rzeczach usposobić mamy człowieka do bezpośredniego poznawania przedmiotów konkretnych w ich głównych własnościach”, oraz dalej: „Treścią zatem wykładu «o rzeczach» będzie w ogóle nauka o typach rzeczy” ( Dawid, 1960, s. 341). W najobszerniejszym rozdziale poświęconym metodzie nauki o rzeczach omawia szczegółowo metodę nauczania oraz sposób postępowania wobec ucznia. Dawid zamieszcza tu przykłady scenariuszy lekcji poświęconych nauczaniu zagadnień o częściach, cechach i typach (Dawid, 1960, s. 386-514).

W zakończeniu swej pracy Dawid docenia wykształcenie i rolę kobiet w procesie nauczania: „Dziecko dowiaduje się i poznaje rzeczy otaczające przede wszystkim ze słów matki lub wychowawczyni, które nie szczędzą mu objaśnień, i to tym obficiej, im więcej wiedzą same i im bardziej umysł mają rozbudzony” (Dawid, 1960, s. 531). Przestrzega przed zbytnim bazowaniem w nauczaniu dziecka na pomocach dydaktycznych. Apeluje o otwieranie oczu i umysłu dziecka na kontakt z przedmiotami i żywą przyrodą, tak by nie nastąpił u ucznia „zanik zdolności bezpośredniego widzenia rzeczy” (Dawid, 1960, s. 531).

Do dzieł o szczególnym znaczeniu w twórczości Dawida należy esej O duszy nauczycielstwa. Został napisany już po śmieci żony i opublikowany po raz pierwszy w 1912 roku. Edward Walewander doliczył się kilku wznowień tego niezwykłego opracowania (Dawid, 1997, s. 17). Był to niemalże etyczny testament Dawida (Cywiński, 1985, s. 80). Liczy on jedynie nieco ponad 21 stron, ale wpisał się na trwałe w podstawowy kanon literatury pedeutologicznej. Z. Denelówna tę pracę Dawida określa mianem „rozprawki pedagogicznej” (Denelówna, 1935, s. 60). Autor podzielił swe drobne, ale wyjątkowe dzieło na cztery niezatytułowane części. W tej rozprawie przypisuje wielkie znaczenie nauczycielowi. Wychowawca uosabia wzór, który: „najczęściej bezwiednie chce on, iżby uczeń stał się jemu podobny, urzeczywistnił jego typ tylko doskonalszy, bez jego braków i słabości i wyższy o to doświadczenie, jakie mu życie przyniosło” (Dawid, 1962, s. 42). Nauczyciel to — zdaniem Dawida — przedstawiciel profesji jedynej w swoim rodzaju. Nie może to być człowiek „zły”, bo pełnienie roli nauczyciela jest czymś zupełnie wyjątkowym. „Dlatego w żadnym zawodzie człowiek nie ma tak wielkiego znaczenia, jak w zawodzie nauczycielskim” (Dawid, 1962, s. 42). Autor mówi o nauczycielach „z urodzenia” czy z powołania. Kładzie silny akcent na postawę moralną i duchową pedagoga. Odwołuje się do doświadczeń jednostek niepospolitych, które w wyjątkowym stopniu posiadają pewne zdolności, mówiąc: „Jest to potrzeba i zdolność sympatyzowania, wzajemnego przenikania się, udzielania swoich i uczestniczenia w cudzych stanach duchowych, dążenie do zgodności, harmonii i jedności z duchowym życiem innych” (Dawid, 1962, s. 42-43). Jako istotę nauczycielskiego powołania postrzega „miłość dusz”, w której „człowiek wychodzi poza siebie, troszczy się, bezinteresownie czyni coś dla drugiego; jest to miłość dusz, bo przedmiotem jej jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie jako istoty duchowej” (Dawid, 1962, s. 45). Nauczyciel według Dawida to człowiek zdobywający własną świadomość, uczący się i dzielący tym, co sam zdobył. Nie wystarczy jednak samo życie wewnętrzne nauczyciela. Musi on ponadto dysponować silnym poczuciem odpowiedzialności, obowiązku oraz potrzebą doskonałości (Dawid, 1962, s. 47). Mówi o konieczności wpływu nauczyciela na cele i zadania edukacji (s. 51). Za ważną uznaje koherentną postawę nauczyciela: „koniecznym wymaganiem, nakazem i potrzebą głębokiego życia duchowego, przynależności człowieka do moralnego świata celów — jest wewnętrzna prawdziwość, zgodność z sobą, objawianie się takim tylko, jakim się jest, i w całości jakim się jest” (Dawid, 1962, s. 57). Wskazując też, że życie wartościowe jest wówczas, gdy posiada pierwiastek twórczy, a wartość samego człowieka zależy od jego czynów (Cywiński, 1985, s. 80).

Dawid w ponad pięćdziesięciu artykułach pedagogicznych podjął szerokie spektrum zagadnień wychowawczych oraz dydaktycznych. Analizując jego dorobek, łatwo dojść do przekonania o braku ścisłego sprofilowania jego pedagogicznych osiągnięć, albo patrząc na ten fakt z pozytywnej perspektywy, mówić można o bardzo szerokich zainteresowaniach tego wybitnego intelektualisty. Artykuły z zakresu pedagogiki publikował od 1887 roku, praktycznie do swej śmierci, w czasopismach: „Głos”, „Przegląd”, „Przegląd Pedagogiczny”, „Ruch Pedagogiczny”. „Przegląd Pedagogiczny” Dawid prowadził osobiście od 1890 roku (Bułat, Sarnecki, 1968, s. 56). Problematyka podejmowana przez niego była najczęściej poświęcona dziecku, jego nauczaniu oraz wychowaniu. Spora część publikacji podejmowała tematykę dydaktyczną. Dawid dzielił się swą wiedzą o tym, jak uczyć dzieci małe, w jaki sposób zajmować się nauczaniem języka polskiego i języków obcych, matematyki oraz gimnastyki. Nieobce były mu refleksje dotyczące wychowania dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W artykułach poruszał kwestie wychowania dziewcząt oraz roli kobiet w wychowaniu i w pracy. Poddając analizie zestaw opracowanych przez Dawida artykułów, można wyciągnąć wniosek o przemyśleniu przez niego i opracowaniu szeregu zagadnień edukacyjnych związanych z różnymi subdyscyplinami pedagogicznymi: historią oświaty, organizacją szkolnictwa, teorią wychowania, dydaktyką.

W twórczości pedagogicznej J.W. Dawida znajdujemy myśli w jego epoce niezwykle nowatorskie, ale i takie, które można uznać dziś za nieaktualne, a nawet patrząc ze współczesnej perspektywy — zupełnie nie do przyjęcia. Przykład może stanowić jego stosunek do kar cielesnych. Dawid, odpowiadając na pytanie matki, w tekście zatytułowanym Dzieci nerwowe i kapryśne opublikowanym w 1890 roku na łamach „Przeglądu Pedagogicznego” podaje szereg wskazówek dotyczących właściwego postępowania oraz mówi m.in. tak: „W niektórych razach skutecznym okazuje się środek radykalny. Gdy dziecko zacznie się zanosić, zaraz na samym początku — uderzyć w stół, tupnąć, głosem podniesionym nakazać milczenie («Cicho» i «Przestań», a nawet dziecko mocno ręką raz i drugi uderzyć” (Okoń, 1980, s. 196). Pamiętać jednak musimy o dystansie czasowym dzielącym nas od działalności Autora oraz o pełnej zmianie paradygmatu oddziaływania na dziecko, które Nowe Wychowanie dopiero zapoczątkowało.

Warto podnieść również wątek pewnej niejednoznaczności oceny prac, zwłaszcza publicystycznych, oraz działań o charakterze politycznym Dawida. Okres historyczny, w którym przyszło mu żyć, oraz redakcja w latach 1900-1905 pisma „Głos” skupiająca politycznych radykałów pozwalała identyfikować go ze skrajną lewicą. Dla niektórych krytyków Dawida miały znaczenie jego związki z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) postrzeganej jako prekursorki KPP i PZPR (Ciążela, 2014, s. 100).

 

Aktualność myśli pedagogicznej J.W. Dawida

Dawid podjął działalność w okresie upadku szkolnictwa. Pracował w trudnych warunkach, przede wszystkim na terenie Królestwa Polskiego, którego system szkolny był ujednolicony ze szkolnictwem rosyjskim. Trudno było w tym czasie podejmować pracę naukową, zwłaszcza w dziedzinie pedagogiki. Dla autora Nauki o rzeczach było to niełatwe o tyle, że nie dysponował przestrzenią konfrontacji swoich poglądów z praktyką. Trud przebudowy koncepcji pedagogicznych podejmował samodzielnie. Wsparciem dla jego działalności był ruch pozytywizmu, z jego entuzjazmem, nadziejami przedstawicieli warstw wykształconych na podjęcie pracy u podstaw, w tym w obszarze oświaty (Okoń, 1980, s. 46-48).

Twórczość Dawida wnosiła świeżość i kreatywność. Jej siła wynikała z osobowości autora i jego charakteru. Z domu rodzinnego wyniósł podstawy do pracy oświatowej oraz postawę patriotyzmu. Wykształcenie zdobyte zarówno w Warszawie, a później na uniwersytetach niemieckich pozwoliło mu zetknąć się z najnowszymi osiągnięciami naukowymi. Poglądy pedagogiczne oraz psychologiczne Dawida kształtowały się pod wpływem dwóch prądów umysłowych: niemieckiego ruchu reformatorskiego tzw. pedagogiki reform oraz idei Nowego Wychowania (Kulbaka, 2014, s.88). Szczególne osiągnięcia obejmują prace eksperymentalne prowadzone w oparciu o własne autorskie narzędzia, uruchomienie dyskusji i wzmocnienie zainteresowania nauczaniem wczesnoszkolnym, ożywienie ruchu nauczycielskiego poprzez wieloletnie cykle wykładów prowadzone w środowisku pedagogów oraz działalność publicystyczna propagująca nowe idee. „J.W. Dawid jest zaliczany również do najwybitniejszych pedagogów polskich XIX i XX stulecia również dlatego, że jego myśl pedagogiczna wyrosła z założeń pozytywizmu, wykraczała daleko poza obowiązujące standardy” (Bartkowiak, 2015, s. 60). W ciągu trzydziestu lat twórczej pracy starał się, pomimo obejmowania swoimi zainteresowaniami szeregu różnorodnych dyscyplin o to, by jego refleksje były blisko praktyki, by dawały możliwość praktycznego zastosowania. Wszystkie jego działania koncentrowały się na usuwaniu przestarzałych metod nauczania, odkrywania potrzeb intelektualnych i zainteresowań dziecka oraz pracy edukacyjnej opartej na wynikach badań naukowych (Denelówna, 1935, s. 211-212). Uznać go można za twórcę szkoły pedagogicznej opierającej tę dyscyplinę na naukowych podstawach badań, co stanowiło w realiach polskich działanie pionierskie (Denelówna, 1935, s. 213).

We wstępie do wydanej w 1960 roku pracy Dawida Wincenty Okoń stwierdza: „Słuszne postulaty Dawida w sprawie przeładowania programów szkolnych oraz integrowania treści dydaktycznych w umyśle ucznia nie zostały do dziś zrealizowane” (Dawid, 1960, s. XLII). I w dalszym ciągu ten dylemat związany z przeładowaniem programów nauczania w dydaktyce szkolnej występuje.

Dawid przestrzegał przed oderwaniem uczniów od konkretów i zastępowaniem ich pomocami dydaktycznymi. Konkluduje w Nauce o rzeczach: „I oto widzimy młodzież i dorosłych, których ta przedwczesna i wyłączna kultura słowna, obrazkowa i książkowa doprowadza do zupełnego niemal zaniku bezpośredniego widzenia rzeczy” (Dawid, 1960, s. 531). We współczesności uczniowie są w dalszym ciągu, może nawet w większym stopniu, odseparowani od przedmiotów i przyrody. I również proces ten postępuje.

Autor Nauki o rzeczach mocno optował na rzecz praktycznego przygotowania uczniów do czekających na nich zadań życiowych. Działania praktyczne miały być powiązane z teorią. Zadaniem szkoły był rozwój zdolności, a już zadaniem uczniów było wykorzystanie ich w samodzielnym myśleniu i działaniu. Dawid kładzie nacisk na konieczność rozwijania zainteresowań oraz kształtowania przekonań młodych ludzi. Przeciwstawia się encyklopedyzmowi, utylitaryzmowi i formalizmowi dydaktycznemu (Okoń, 1980, s. 56-57).

Autorowi pracy O duszy nauczycielstwa udało się zgromadzić wokół siebie grono uczniów oraz kontynuatorów jego dzieła. Do najwybitniejszych należeli: Aniela Szycówna, Janusz Korczak. W jego wykładach uczestniczyli m.in. Zofia Nałkowska, Henryk Lukrec. Pomimo słabszego przekazu werbalnego na spotkania z Dawidem przychodzili młodzi nauczyciele, znający go z publikacji. Jego wykłady, choć nieporywające erudycyjnie, posiadały wyrazistą strukturę oraz treści oparte na konkretach (Denelówna, 1935, s. 213).

Dawid stanowi przykład niezwykle twórczego badacza oraz popularyzatora wiedzy, piszącego z pasją, dzielącego się swoimi odkryciami, zaangażowanego społecznie i oddanego idei wyzwolenia Polski spod jarzma zaborców. W ostatnich latach życia, za przyczyną własnych trudnych przeżyć związanych ze śmiercią żony, otworzył się na „rzeczywistość duchową”. Pod wpływem tego nowego trendu myślenia Dawida powstał jego pedeutologiczny testament: O duszy nauczycielstwa. Przedwczesna śmierć uniemożliwiła mu szerszy rozwój tej koncepcji.

 

Zakończenie

Życie i twórczość J.W. Dawida, uczonego-eksperymentatora, nauczyciela oraz publicysty wciąż pozostanie źródłem inspiracji. Już w czasach swojej aktywności wywarł istotny wpływ na myślenie o edukacji, choć realia jego życia nie sprzyjały pełnemu rozwojowi zawodowemu. Nie posiadał katedry, etatu czy stałego zatrudnienia dającego swobodę tworzenia. Zmagając się z codziennością, niedostatkiem materialnym, dzięki aktywności, intelektowi oraz sile charakteru pozostawał w obszarze twórczych poszukiwań możliwości udoskonalania oddziaływań pedagogicznych. Jego szerokie horyzonty intelektualne, otwarte myślenie i pogłębiona refleksja wychodząca znacznie poza obszar pedagogiki czy psychologii wciąż pobudza zainteresowanie badaczy kolejnych pokoleń. Dla potomnych zostanie na zawsze twórcą naukowych podstaw dwóch dyscyplin naukowych pedagogiki oraz psychologii, a także autor pojęcia „miłości dusz” — szczególnego, zasadzonego na podmiotowym, tchnącym personalizmem, podejściu nauczyciela do swoich wychowanków.

 

Literatura

Bartkowiak E. (2015): Jan Władysław Dawid wobec wyzwań pedagogiki Nowego Wychowania, w: Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XIX i XX wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wyd. ATUT, Wrocław

Bołdyrew A. (2015): Znaczenie pedagogicznych i społecznych koncepcji Jana Władysława Dawida w budowaniu etosu polskiej inteligencji na przełomie XIX i XX w., w: Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XIX i XX wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wyd. ATUT, Wrocław

Bułat W., Sarnecki T. (1963): J.Wł. Dawid 1859-1914, Nasza Księgarnia, Warszawa

Cywiński B. (2010): Rodowody niepokornych, Editions Spotkania, Paryż

Ciążela A. (2014): Jan Władysław Dawid a polska pedagogika kultury. Inspiracja czy uczestnictwo, w: Wokół historii wychowania. W stulecie śmierci Jana Władysława Dawida, red. H. Markiewiczowa, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa

Dawid J.W. (1892): Nauka o rzeczach. Rys jej historycznego rozwoju, podstawy psychologiczne, metoda oraz wzory lekcji, Gebethner i Wolff, Warszawa

Dawid J.W. (1959): O duszy nauczycielstwa, w: Osobowość nauczyciela. Rozprawy J.Wł. Dawida, Z. Mysłakowskiego, St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya, wstępem i komentarzem opatrzył W. Okoń, PZWS, Warszawa

Dawid J.W. (1997): O duszy nauczycielstwa, opracował, wstępem i przypisami opatrzył E. Walewander, Oddział Lubelski Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, Lublin

Denelówna Z. (1935): Twórczość Jana Władysława Dawida, Nasza Księgarnia, Warszawa

Krzywicki L., Szuman S. (1937): Jan Władysław Dawid, w: Polski Słownik Biograficzny, red. W. Konopczyński, t. 4, Kraków

Kujawska J. (1960): Jan Władysław Dawid (1859-1914). Bibliografia prac i materiałów bibliograficznych, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1960 nr 3

Kulbaka J. (2014): Jana Władysława Dawida Nauka o rzeczach, w: Wokół historii wychowania. W stulecie śmierci Jana Władysława Dawida, red. H. Markiewiczowa, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa

Leżańska W. (2015): Jan Władysław Dawid w obszarze pedagogiki i psychologii Nowego Wychowania, w: Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XIX i XX wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wyd. ATUT, Wrocław

Mencwel A. (2009): Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa

Michalska I. (2015): Jan Władysław Dawid (1859-1914). Życie i dzieło w przekazie potomnych, w: Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XIX i XX wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wyd. ATUT, Wrocław

Nagórska W. (1938): Dawidowa Jadwiga ze Szczawińskich, w: Polski Słownik Biograficzny, red. W. Konopczyński, t. 4, Kraków

Okoń W. (1980): Dawid, Wiedza Powszechna, Warszawa

Okoń W. (1959): Osobowość nauczyciela. Rozprawy J.Wł. Dawida, Z. Mysłakowskiego, St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya, PZWS, Warszawa

Poznański K. (2014): Narodziny i rozwój pedagogiki pozytywistów warszawskich (od Wernica i Świętochowskiego do Dawida), w: Wokół historii wychowania. W stulecie śmierci Jana Władysława Dawida, red. H. Markiewiczowa, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa

Ryk A. (2015): Jan Władysław Dawid — twórca koncepcji kształcenia nauczyciela, w: Recepcja myśli pedagogicznej Jana Władysława Dawida w XX i XXI wieku, red. S. Walasek, K. Gandecka, Wyd. ATUT, Wrocław

Szczawińska-Dawidowa J. (2017): Listy do Jana Władysława Dawida (marzec-kwiecień-maj 1905), przygotowanie, wstęp i komentarze J. Myszkowska, „Prace Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy” nr 25, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, Warszawa

 

Jan Władysław Dawid — pedagog nieustannie inspirujący

Artykuł jest poświęcony życiu oraz twórczości pedagogicznej Jana Władysława Dawida. To wybitny intelektualista warszawskiego pozytywizmu: pedagog, psycholog, filozof, aktywny działacz społeczny oraz publicysta drugiej połowy XIX i początków XX wieku. Znakomicie wykształcony uczył, publikował, redagował czasopisma, prowadził eksperymenty psychologiczne oraz pedagogiczne. Działalność swą prowadził bez wsparcia instytucjonalnego w okresie bezwzględnej rusyfikacji. Jego dorobek pedagogiczny był zdecydowanie nowatorski. Obejmował szerokie spektrum zagadnień oraz subdyscyplin pedagogicznych. Wciąż zasługuje na zainteresowanie osób zajmujących się edukacją.

Słowa kluczowe: Jan Władysław Dawid, pedagog, psycholog, filozof

 

Jan Władysław Dawid — pedagogue constantly inspiring

The article is devoted to life and pedagogical work of Jan Władysław Dawid. He was a distinguished erudite representing Varsovian positivism. He was a pedagogue, psychologist, philosopher, social activist and publicist creating in the second half of the 19th and early 20th centuries. Having been well-educated he taught, published, edited journals, conducted psychological and pedagogical experiments. His activity was not supported by any institutions during the period of russification. His pedagogical work was undoubtedly innovative and it encompassed a wide spectrum of matters and subfields of study. It still deserves a recognition of people working in the area of education.

Keywords: Jan Władysław Dawid, pedagogue, psychologist, philosopher

 

Andrzej Ładyżyński, Uniwersytet Wrocławski, „Ruch Pedagogiczny” nr 1/2018