Od Zamoyskiego do Piłsudskiego — fascynacje Stanisława Łempickiego

Wprowadzenie

Stanisław Łempicki do dziejów polskiej humanistyki przeszedł przede wszystkim jako badacz kultury polskiego odrodzenia, głównie działalności oświatowej i mecenasowskiej Jana Zamoyskiego, opiekuństwa kulturalnego polskich biskupów doby renesansu oraz kontaktów kulturalnych polsko-włoskich (zob. Barycz, 1968; Grzybowski, 1980).

Jego zainteresowania naukowe były jednak bardziej rozległe. Dotyczyły bowiem także badań literackich (Starnawski, 1992, s. 15-26), historii regionalnej Lwowa (zob. Charewiczowa, 1938; Tyrowicz, 1988, 1991; Wasilewski, 1958; Podhorodecki, 1993). Interesujące są też jego dokonania jako współautora podręczników do języka polskiego dla uczniów gimnazjum czy redaktora czasopism naukowych oraz Encyklopedii wychowania.

Zostawił ponad 250 prac, bardzo różnorodnych pod względem objętości i poruszanej problematyki. Pisał poważne rozprawy i studia naukowe, ale nie stronił od form popularnych, krótkich przyczynków, zamieszczanych w czasopismach lwowskich, takich jak: „Słowo Polskie”, „Wiek Nowy”, „Pamiętnik Literacki”, „Kurier Lwowski”, „Gazeta Lwowska”, „Ziemia Czerwińska”, „Gazeta Poranna” i inne.

Równie znaczący był także wkład Łempickiego w rozwój badań nad historią wychowania (H. Barycz, 1949), a przede wszystkim ujęć szczegółowych dotyczących ideałów wychowania Drugiej Rzeczypospolitej (F.W. Araszkiewicz, 1978).

Całe życie spędził we Lwowie, w tym „zawsze wiernym mieście”, pełnym specyficznego uroku, z którym związali się również inni wybitni badacze różnych dziedzin wiedzy. Szczególnym miejscem stał się dla niego Zakład Narodowy im. Ossolińskich (Łempicki, 1948; Jankowerny, Okopień, 1970; Trzynadlowski, 1967).

Rozwój osobowy i naukowy Stanisława Łempickiego dokonywał się w czasach, gdy na Uniwersytecie Lwowskim pracowali wybitni polscy uczeni, tacy jak: Kazimierz Twardowski — założyciel Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, filozof, psycholog i logik, twórca lwowsko-warszawskiej szkoły filozoficznej, a w niepodległej Polsce zasłużony organizator szkolnictwa wyższego; Szymon Askenazy — historyk, znawca epoki napoleońskiej i walk Polaków o wyzwolenie w XIX wieku; Oswald Balzer — historyk prawa, badacz dziejów ustroju Polski, założyciel lwowskiego Towarzystwa Naukowego; Ludwik Finkel — historyk i biograf, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Historycznego; Antoni Małecki — wydawca dzieł Juliusza Słowackiego, autor pierwszej o nim monografii, twórca polskiej monografistyki historyczno-literackiej; Roman Pilat — historyk literatury; Wilhelm Bruchnalski czy Józef Kallenbach.

Poglądy Łempickiego, podobnie jak całe jego doświadczenie życiowe, kształtowały się na przełomie dwóch stuleci, przypadając na okres obfitujący w ważne wydarzenia historyczne. Jego edukacja przypadła na koniec XIX wieku i początki XX, a zawodowa i społeczna aktywność na dwudziestolecie międzywojenne. Rozwój postawy i poglądów Łempickiego ukształtował się pod wpływem kilku środowisk: domu rodzinnego, szkoły średniej, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie oraz lwowskiego środowiska akademickiego.

W całym swoim życiu Łempicki angażował się w pracę społeczną i oświatową, stronił natomiast od działalności politycznej. Lista organizacji i towarzystw naukowych, do których należał, jest tak długa (Brodacka-Adamowicz, 2003, s. 40), że trzeba tej sferze jego działalności poświęcić osobny artykuł. Za osiągnięcia w pracy społecznej i naukowej został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (AW, Lwów 1937).

W niniejszym artykule autorka zajęła się przede wszystkim charakterystyką dorobku historyczno-kulturalnego i historyczno-pedagogicznego Stanisława Łempickiego, ponieważ stanową one całość zwartą i przejrzystą, służącą określonemu celowi, pomijając świadomie prace historyczno-literackie.

Wkład Stanisława Łempickiego w rozwój badań na historią kultury polskiej i europejskiej

Prace historyczno-kulturalne Stanisława Łempickiego stanowią w jego dorobku najbardziej zwartą całość. Dzięki nim zaistniał w nauce, z czasem zyskał opinię badacza wnikliwego, dostrzegającego w epoce polskiego odrodzenia przykłady wartościowe, mogące stanowić inspirację także dla czasów, w których sam żył. Większość z tych prac dotyczyła postaci Jana Zamoyskiego, poetów kręgu Zamościa, mecenatu kulturalnego biskupów polskich oraz rodzimej kultury i literatury prezentowanej w kontekście europejskim.

Szczególne zainteresowanie przejawiał Łempicki dla Jana Zamoyskiego — jednej z czołowych postaci złotego wieku w Polsce (Łempicki, 1912, 1921). Jak stwierdził Juliusz Kleiner, S. Łempicki umiłował tę postać „będącą doskonałym wyrazem dążeń i usiłowań swego wieku, który w dziedzinie edukacji młodych pokoleń dokonał nieraz rzeczy prawdziwie wielkich” (Kleiner, 1992, s. 7). Temat ten podejmowany był wcześniej przez Jana Korwina Kochanowskiego (Kochanowski, 1899-1900), Jana Ambrożego Wadowskiego (Wadowski, 1899-1900), Wacława Sobieskiego (Sobieski, 1978). Istniały także wówczas wydawnictwa źródłowe Augusta Bielowskiego i Józefa Kallenbacha, a na początku XX wieku zaczęło ukazywać się Archiwum Jana Zamoyskiego. O planach J. Zamoyskiego z 1577 roku pisał też Kazimierz Morawski w pracy o Andrzeju Patrycym Niteckim (Morawski, 1892) oraz Józef Kallenbach, który pierwszy zaprezentował portret J. Zamoyskiego jako humanisty i mecenasa w publikacji wydanej w języku francuskim O humanistach polskich (Kallenbach, 1891).

Oparte na gruntownym poznaniu kultury europejskiej XVI wieku i wnikliwym wykorzystaniu zgromadzonych w Bibliotece Zamoyskich rękopisów, prace Łempickiego, mającego znakomitych poprzedników w odtwarzaniu dziejów tej wyjątkowej akademii, powołanej z inicjatywy prywatnej magnata, stanowiły wkład oryginalny i wyjątkowy, bowiem prezentowały jego postać jako mecenasa i reformatora, podporządkowując bogactwo szczegółów zakreśleniu nadrzędnego celu.

Rozprawa Jan Zamoyski jako reformator wyższego szkolnictwa w Polsce (Łempicki, 1917) poprzedzona została wcześniej publikowanymi przyczynkami dotyczącymi Zamoyskiego i jego postawy politycznej wobec jezuitów (Łempicki, 1912, s. 566-589) czy zażyłych relacji kanclerza z Reinholdem Heidensteinem, jego sekretarzem, biografem i autorem dzieł historycznych, a także zainteresowań historycznych Zamoyskiego (Łempicki, 1917, s. 287-304).

W pracy Jan Zamoyski jako reformator wyższego szkolnictwa w Polsce, Łempicki przeanalizował działalność kanclerza dotyczącą planów zreformowania Akademii Krakowskiej za Henryka Walezego (1573-1574) i pomysł założenia Collegium Regium, uczelni zorganizowanej na wzór francuskiego College Royal, późniejszego College de France. W monografii tej świetnie uchwycił problematykę planowanej reformy, a także europejskość postaci Zamoyskiego i jego starania zmierzające do unowocześnienia polskiej kultury intelektualnej (Barycz, 1968, s. 395) oraz plany powołania do życia uniwersytetu nowoczesnego, postępowego, humanistycznego. Gdy projekt reformy okazał się niewykonalny, gdy sprowadzenie do Polski uczonych europejskich stało się niemożliwe, Zamoyski zdecydował się z inicjatywy całkowicie prywatnej utworzyć własną szkołę wyższą, oryginalną pod względem organizacyjnym, szkołę obywatelską, powstającą „ze splotu dwóch czynników, renesansowej żądzy reformowania wedle indywidualnych przekonań i wielkopańskiej ambicji magnata” (J. Kleiner, 1992, s. 7). Stał się dzięki temu człowiekiem, który górował wśród polskich mecenasów nie tylko pomysłowością i rozmachem, ale też wiedzą i przezornością. Chciał wychowywać w swojej „szkole szlacheckiej” (nie zamykając jej podwojów przed plebejuszami) młode pokolenie Polaków mających rządzić w przyszłości Rzeczpospolitą.

Dziełem tym zdobył sobie Łempicki określoną pozycję w polskiej historiografii kulturalnej. Stanowiło ono bowiem podłoże do napisania pełnej monografii ogłoszonej pod tytułem Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573-1605 (1921), która stała się podstawą habilitacji. Cel pracy był rozległy, gdyż autor starał się zaprezentować całokształt działalności Jana Zamoyskiego. Praca ta była monografią szkoły powołanej prywatnym mecenasostwem, o ciekawym profilu naukowym, o programie opartym o wzory Jana Sturma i doświadczenia padewskie fundatora. Program szkoły został przystosowany do dążeń społecznych szlachty polskiej i potrzeb edukacyjnych ówczesnej Rzeczypospolitej. Łempicki przedstawił również zwartą syntezę kierunków umysłowych u schyłku polskiego odrodzenia, ale przede wszystkim skoncentrował się na pokazaniu zdolności reformatorskich Zamoyskiego na polu szkolnictwa, który konsekwentnie realizował swoje plany edukacyjne i wychowawcze (Brodacka-Adamowicz, 2003, s. 46-47).

Wielka indywidualność Zamoyskiego długo fascynowała Łempickiego, toteż tę obszerną rozprawę, opartą na źródłach rękopiśmiennych Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, dopełniały prace drobne, ale bardzo wnikliwe, powstałe w latach 1912-1929 (Łempicki, 1917, s. 343-347; 1920, s. 33-38; 1921, s. 10-65; 1920; 1927, s. 413-417; 1929, s. 32-38; 1929, s. 99-174).

Prace dotyczące różnych aspektów działalności edukacyjnej i mecenasowskiej Jana Zamoyskiego stanowią wkład S. Łempickiego w historię kultury i historię szkolnictwa. Jego badania na polu szkolnictwa skoncentrowały się na wyświetleniu roli kanclerza w odnowie Akademii Krakowskiej i szeroko zakrojonym mecenacie na polu literatury, nauki, sztuki, medycyny. Postać Zamoyskiego jawi się jako wyrazisty przedstawiciel epoki, człowiek aktywny w wielu dziedzinach życia, którego największym dziełem była jego Akademia.

Dzięki tym drobnym pracom Łempicki wzbogacił wizerunek Jana Zamoyskiego, a jego dorobek naukowy dotyczący badań nad tą interesującą postacią polskiego odrodzenia stał się zwartą i jednorodną całością, choć każde z tych drobnych studiów podejmuje określony problem szczegółowy. Dzięki nim wykreował Łempicki kanclerza na hojnego mecenasa kultury, opiekuna uczonych i artystów, humanistę i pozytywną postać epoki.

Mecenat kulturalny interesował Łempickiego jeszcze przez wiele lat (Łempicki, 1928, s. 273-299; 1933; 1938). Poruszał najważniejsze kwestie w zakresie teorii, organizacji i praktyki mecenatu kulturalnego, tj.: motywów działania mecenasa i klienta, wzajemnych ich relacji, uprawiania określonych gatunków literackich, konsekwencji praktycznych opiekuństwa kulturalnego, wpływu różnych środowisk na działania mecenasa, wpływu protektoratu kulturalnego na uniwersytety i szkolnictwo, kwestię mecenatu wobec cudzoziemców, rozwijania wzajemnych kontaktów między mecenasem i klientem. Pokazywał rozwój idei mecenasowania w Polsce oraz wskazywał potrzeby naukowego opracowania zagadnienia mecenatu kulturalnego, uporządkował problematykę dotyczącą opiekuństwa kulturalnego i wyprowadził ważne wnioski metodyczne (Grzybowski, 1980, s. 24).

Praca o studiach Jana Zamoyskiego w Padwie stanowiła przejście Łempickiego do innej problematyki renesansowej dotyczącej stosunków intelektualnych polsko-włoskich (Łempicki, 1926), które rozwijały się za pośrednictwem trzech pokoleń rodziny włoskich drukarzy Manuzio. Pokazał rozwój tych kontaktów oraz ich charakter, od Alda Pio Manuzio — założyciela dynastii drukarzy, jego syna Paolo, aż po wnuka Alda Młodszego.

Studium to przyniosło interesujący obraz stosunków intelektualnych polsko-włoskich, wzbogaciło wiedzę na temat roli i znaczenia dedykacji w XVI wieku, które przyczyniły się do ukazania więzów sympatii, wzajemnych kontaktów i pozycji społecznej ludzi polskiego odrodzenia.

Kolejne prace Łempickiego poruszały zagadnienia szczegółowe dotyczące recepcji literatury i kultury włoskiego odrodzenia w Polsce (Łempicki, 1929, nr 268, s. 3-4; nr 269, s. 3-4; nr 270, s. 3-4; nr 271, s. 3-4; 1934, nr 9839, s 4; nr 9841, s. 4; nr 9842, s. 4; 1935, nr 21, s. 2). Analiza tych zwięzłych prac pozwala na stwierdzenie, że ich autor był przekonany o znaczących wpływach Włochów na kulturę polską. Ta zaś była inspirowana przez środowiska włoskich poetów, filozofów, profesorów uniwersyteckich, mnichów natchnionych kaznodziejów, drukarzy. Dzięki tym pracom Łempickiego historiografia kulturalna wzbogaciła się o nowe materiały ukazujące różne aspekty koneksji Polski z kulturą Zachodu.

Po wieloletnich badaniach nad renesansem Łempicki dokonał syntezy tej epoki w artykule Renesans i humanizm w Polsce (Łempicki, 1932, s. 205-238). Na uwagę zasługują poglądy autora dotyczące genezy, istoty i treści nowych prądów oraz podanie nowej definicji humanizmu — humanizm renesansowy, zajęcie się periodyzacją epoki, przesunięcie jej początku na koniec wieków średnich, tj. na lata 1470-1500 z zamknięciem na 1620 roku. Łempicki określił humanizm jako prąd wiecznie wracający wyrosły z pracy grecko-rzymskiego antyku, jako pewien ideał kulturalno-wychowawczy, pewien pogląd na świat trwający od starożytności, a w odniesieniu do literatury był to według niego kanon teoretycznoliteracki i estetyczny.

Renesans był dla niego sumą wszystkich dokonań kulturalnych w różnych sferach życia, pojawiających się w momencie przejścia od średniowiecza do czasów nowożytnych, czemu towarzyszył bunt ludzkości przeciw średniowieczu, był przemianą, która co jakiś czas pojawia się u schyłku jakiejś epoki i „działa niepowstrzymanie” (Łempicki, 1992, s. 31). Humanizm w ujęciu Łempickiego był nurtem konstruktywnym i wiodącym, zaś ideał moralno-obywatelski stał się ideałem oficjalnym i najważniejszym czynnikiem umożliwiającym przenikanie prądów odrodzenia w Europie.

Badania Łempickiego nad polską kulturą XVI wieku stanowią szczególną część jego dorobku, bowiem wzbogaciły one obraz naszego odrodzenia o ciekawe zagadnienia dotyczące życia umysłowego, kultury literackiej, oświaty i szkolnictwa wyższego. Jego bezsprzeczny entuzjazm dla renesansu zdecydował, że okres ten uznał on za przełomowy w przeobrażeniu umysłowości polskiej, przyczyniając się do pogłębienia badań nad instytucją mecenatu, a ponadto ustalenia istoty i charakterystycznych cech tej epoki. Poza tym Łempicki sformułował teoretyczne i metodologiczne podstawy renesansu i humanizmu, problematykę renesansową podniósł do ówczesnego stanu wiedzy, rozbudzając zainteresowania młodych historyków osiągnięciami kulturalnymi złotego wieku w Polsce (Brodacka-Adamowicz, 2003, s. 85). Jego szczególną zasługą było pokazanie rozwoju kultury polskiej na tle kultury europejskiej, ustalenie związku renesansu i humanizmu oraz określenie jego poszczególnych faz rozwojowych, a także wprowadzenie pojęcia humanizmu renesansowego, które na stałe weszło do terminologii naukowej.

Można więc powiedzieć, że Łempicki zapoczątkował badania nad szeroką perspektywą mecenatu kulturalnego, pokazując jego wyrastanie, rozwój i ewolucję, wskazując motywy mecenasów, rozwój ich działalności i relacje mecenas-klient. Pokazał kontakty Polski XVI wieku z europejskim ruchem intelektualnym, zaznaczył znaczenie elit w dziejach kultury polskiej i europejskiej, stworzył świetne charakterystyki wybitnych postaci odrodzenia polskiego i europejskiego.

Jego wielką zasługą dla badań teoretycznych nad problematyką renesansową pozostaje zaprezentowanie odrodzenia jako jednolitej całości historyczno-kulturalnej, jako epoki samoistnej ideowo, w której wprawdzie dostrzegał powikłania kierunków dominujących, wzajemne przenikanie różnych podstawowych idei, których przynależność trudno zdefiniować i ustalić, ale mocno akcentował pogląd o istnieniu autonomicznego prądu renesansowego.

Zainteresowania Stanisława Łempickiego rozwojem badań historyczno-pedagogicznych

Na rozwój zainteresowań S. Łempickiego historią oświaty i szkolnictwa ogromny wpływ miało środowisko, w jakim znalazł się w latach młodości, związki z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich (Łempicki, 1948), codzienny kontakt z lwowskim środowiskiem naukowym oraz długoletnia praca nauczycielska w szkole, dzięki której zdobył doświadczenie pedagogiczne.

Dzieje organizacji szkolnictwa zaczęły wcześniej przyciągać jego uwagę, czego dowodem są studia historyczno-kulturalne o działalności Jana Zamoyskiego. Wszechstronna wiedza Łempickiego, wyniesiona już ze szkoły średniej (Łempicki, 1957, s. 22, 69, 79, 81-82), pogłębiona wnikliwymi studiami u najlepszych mistrzów w uniwersytecie, rozwinięta w czasie własnej pracy naukowej, pozwalała mu na swobodne poruszanie się w obszarze dziejów szkolnictwa, oświaty i wychowania, a zrozumienie uwarunkowań społecznych przejawiało się nie tylko w ujmowaniu podejmowanych problemów, ale także w bezpośredniej działalności, niezwykle ważnej w trudnym powojennym okresie.

Lata dwudzieste to czas nieustannych zmagań o stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju nauki, to czas dyskusji i sporów dotyczących organizacji życia naukowego w Polsce (Zamojska, 2009; Brodacka-Adamowicz, 2012, s. 253-288), różnych inicjatyw zmierzających do wprowadzenia jednolitego systemu szkolnego (Trzebiatowski, 1970; Juśko, 2006), przygotowania wykwalifikowanych nauczycieli (Radlińska, 1924, s. 289-290; Kulpa, 1963), upowszechnienia zaniedbanej przez zaborców polskiej oświaty.

Łempicki okazał się świetnym organizatorem w zespole lwowskich uczonych, do którego wniósł entuzjazm i zapał. W latach 1921-1922 zainicjował i redagował „Wiadomości z Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce”, które to czasopismo było pierwszym w Polsce periodykiem tego rodzaju, a miało stać się organem Podkomisji lwowskiej¹. Zadaniem pisma było rozbudzenie zainteresowań historią wychowania i pozyskanie dla tej dziedziny wiedzy jak największej liczby współpracowników i sympatyków. Niestety brak środków na wydawanie czasopisma nie pozwolił Łempickiemu na kontynuację zamierzeń.

Łempicki do pracy pod kierunkiem Komisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce i Podkomisji lwowskiej zamierzał wciągnąć także nauczycieli. Już w pierwszym numerze „Wiadomości” zachęcał nauczycieli zatrudnionych na prowincji do opracowania dziejów szkolnictwa poszczególnych miejscowości, jak i historii poszczególnych szkół oraz zakładów naukowych. Namawiał do ocalenia, wyzyskania, gromadzenia, spisywania i opisywania rozproszonych dokumentów, archiwaliów, ksiąg, podręczników, materiałów naukowych, posiadających znaczenie historyczne, które znajdowały się w szkołach, parafiach, urzędach gminnych, dworach, bibliotekach prywatnych.

W 1923 roku z racji 150. rocznicy powstania Komisji Edukacji Narodowej przystąpił do powołania komitetu, który miał zająć się organizacją uroczystości i wydaniem księgi upamiętniającej działalność tej wielce zasłużonej dla szkolnictwa w Polsce instytucji. Pokłosiem tej akcji były nie tylko różnego rodzaju uroczystości i akademie, ale przede wszystkim wydanie pracy zbiorowej Epoka Wielkiej Reformy. Studia i materiały do dziejów oświaty w Polsce XVIII w. (1923). Praca ta przyniosła szereg oryginalnych ujęć i wartościowych przyczynków do szkolnictwa pijarskiego i Komisji Edukacji Narodowej.

Łempicki kierowanie pierwszą w Polsce Katedrą Historii Oświaty i Szkolnictwa (AUJ, Kraków, teczka akt osobowych), utworzoną na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, łączył z pracą pozauczelnianą, głównie organizacyjną i wydawniczą. Po objęciu katedry skoncentrował się na dziejach szkolnictwa i wychowania, starając się, aby ta dyscyplina znalazła należyte miejsce wśród nauk humanistycznych.

Występował w tej sprawie w 1925 roku na IV Zjeździe Historyków Polskich w Poznaniu, a w kilka lat później opublikował w „Nauce Polskiej” rozszerzoną i uzupełnioną wersję swojego referatu, przedstawiając stan badań i potrzeby historii wychowania w Polsce, co sprawiło, że stał się szybko filarem lwowskiej Podkomisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce.

W 1927 roku Łempicki wrócił do pomysłu wydawania czasopisma całkowicie poświęconego historii oświaty i szkolnictwa w Polsce. Pierwszy rocznik kwartalnika naukowego „Minerwa Polska” został wydany nakładem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. W skład komitetu redakcyjnego weszli wybitni znawcy tej dyscypliny: Jan Fijałek, Stanisław Kot, Stanisław Tync, Adam Wrzosek. Redakcja „Minerwy” pozostawała w ścisłym kontakcie naukowym z ministerialną Komisją do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce. „Minerwa” miała być jej organem, czyli wyrazem zamierzeń i prac naukowych Komisji. Do współpracy planowano wciągnąć nauczycielstwo wszystkich szczebli szkolnictwa, inspektorów szkolnych, instytucje oświatowe i wychowawcze oraz zakłady naukowe. Niestety po roku czasopismo załamało się z powodu braku subwencji i niezrozumienia dla tego typu inicjatyw ówczesnych władz oświatowych.

Wiosną 1929 roku Komisja Historyczna Naukowego Towarzystwa Historycznego w Krakowie, dzięki poparciu prezesa Władysława Heinricha, uznała, że pismo będzie oficjalnym organem tejże Komisji, a środki na jego wydawanie będą pochodziły z budżetu Towarzystwa. Utrzymany został charakter „Minerwy”, nadal miała być organem naukowym otwierającym swe łamy dla badań nad dziejami oświaty, szkolnictwa i wychowania, już jednak nie tyko w Polsce, ale też w Europie. Niestety nie udało się utrzymać pisma, które wkrótce upadło.

Kłopoty miała również Komisja do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce, której skromne fundusze i brak zainteresowania ze strony Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nie pozwalały rozwinąć w pełni należytej działalności. Właśnie ten brak poparcia ze strony organizacji państwowych doprowadził do rozwiązania Komisji. Jej spuściznę przejęły nowo zorganizowane: Komisja Historyczna Naukowego Towarzystwa Pedagogicznego w Krakowie i powstała z inicjatywy Stanisława Kota w łonie Polskiej Akademii Umiejętności — Międzywydziałowa Komisja Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce.

W tym okresie dojrzewał ostatecznie program dalszych własnych badań Łempickiego. Zdając sobie sprawę, że każde pokolenie dorasta w pewnej atmosferze kulturalnej i ideowej, która aczkolwiek nie zawsze uwzględniana przez oficjalne wychowanie szkolne, odgrywa poważną rolę w kształtowaniu osobowości młodego pokolenia, zainteresował się instrukcjami rodzicielskimi, pisanymi przez szlachtę polską od XVI do XVIII wieku, w momencie wysyłania synów na studia do Krakowa lub za granicę, będących wyrazem oryginalnych polskich poglądów edukacyjnych, odzwierciedleniem ideałów i potrzeb poszczególnych warstw społecznych czy też ich zacofania. Wyszukiwaniem tychże instrukcji w różnych zbiorach rękopiśmiennych, ich objaśnianiem i przygotowaniem do druku zajmował się do końca życia. Podobną rolę jak instrukcje wychowawcze w epoce przedrozbiorowej spełniały w XIX wieku tradycje wychowawcze przekazywane z pokolenia na pokolenie. Odnajdywał je Łempicki w prądach kulturalnych i ideowych, działalności stronnictw politycznych oraz organizacji młodzieżowych, a także w literaturze pięknej.

Oryginalnym wkładem Łempickiego do nauki polskiej była Encyklopedia wychowania, przy redakcji której współpracował z Bogdanem Suchodolskim, Wojciechem Gottliebem i Józefem Włodarskim. Encyklopedia miała składać się z trzech tomów i stanowić przegląd ówczesnego stanu wiedzy z zakresu wychowania, nauczania oraz szkolnictwa w Polsce i na świecie. Niestety wybuch drugiej wojny światowej nie pozwolił ukończyć dzieła, którego wydania podjęła się w 1933 roku Nasza Księgarnia. Pozostały z tego wydawnictwa: tom pierwszy w dwóch częściach obejmujący omówienie filozoficznych, psychologicznych, socjologicznych i historycznych podstaw wychowania oraz wykład pedagogiki ogólnej i szczegółowej; tom drugi obejmujący dydaktykę ogólną i metodyki szczegółowe; kilkanaście zeszytów tomu trzeciego, poświęconych organizacji nauczania i wychowania oraz omówieniu rozwoju oświaty i szkolnictwa w poszczególnych krajach.

Encyklopedia wychowania mimo niedociągnięć spełniła swoją funkcję. Była przekrojem badań pedagogicznych w Polsce w latach 1918-1939, cennym instrumentem kształcenia nauczycieli, a przede wszystkim poważnym polskim osiągnięciem naukowym. Opracowana przez zespół polskich naukowców (pedagogów, psychologów, metodyków, organizatorów oświaty), dobrze odzwierciedlała ówczesny stan wiedzy pedagogicznej w Polsce i na świecie. Chociaż niektórzy z późniejszych badaczy twierdzili, że Encyklopedię wychowania cechował eklektyzm w założeniach metodologicznych i deskrypcyjna metoda porównawcza w przedstawieniu zagadnień, szczególnie w partiach historycznych zaznaczyły się w opracowaniu tendencje polityczne ówczesnego państwa polskiego (chodziło o fragmenty pracy Łempickiego o polskich tradycjach wychowawczych), to jednak niezależnie od tego dawała wiedzę pedagogiczną i dla krytycznego czytelnika ma wartość do dziś (Brodacka-Adamowicz, 2003, s. 124).

W pracy dotyczącej polskich tradycji wychowawczych (Łempicki, 1936) uwidoczniły się wyraźnie inspiracje Łempickiego twórczością Stanisława Szczepanowskiego, Stanisława Brzozowskiego i Józefa Piłsudskiego. Refleksje autora wynikały nie tylko z lektury ich dzieł i pism, ale z przekonania o ich osobotwórczym oddziaływaniu. Zdaniem Łempickiego od nich należało uczyć się odpowiedzialności za współczesność, wyznaczania dróg poszukiwania wartości, wyrastających z potrzeb życia, a decydujących o żywotności tworzonej kultury, skoncentrowanej na tworzeniu wartości trwałych i utylitarnych.

Takie podejście Łempickiego było związane z rozumieniem przez niego procesu historycznego, jak i przeświadczeniem, że do rozumienia historii i tradycji dochodzi się przez udział we współczesności, gdyż tradycja i współczesność należą do tego samego ciągu zjawisk funkcjonujących w systemie kultury narodowej. Tradycja nie była dla Łempickiego mechanicznym gromadzeniem obok siebie określonych zjawisk, ale najlepszym polskim dążeniem, u podstaw którego stał nakaz nowego, właściwego dla teraźniejszości poszukiwania wartości, jakie wyrastały z potrzeb życia.

Łempicki silnie odczuwał związki przeszłości z teraźniejszością, rozumiał, że przekazywanie tradycji wychowawczych i tradycji w ogóle jest procesem ciągłym i nieustającym. Zdawał sobie sprawę, że tradycja jest jednym z głównych sposobów włączania przeszłości i jej treści do aktualnej świadomości społecznej i stanowi podstawowy element procesów kształtowania świadomości społeczeństw i narodów oraz ważny czynnik ich samookreślenia się. Rozumiał, że w każdej epoce historycznej funkcjonuje określony kanon tradycji, w którym ważną rolę odgrywa tradycja narodowa, przez nią bowiem można wyrazić swój stosunek do przeszłości, przekształcając i włączając do przyszłości dziedzictwo przeszłości. Tradycja była też dla niego podstawą ciągłości historycznej narodu, a jednocześnie wpływała na jego dalsze losy.

Łempicki doskonale rozumiał, że to, co jest przekazane w spadku, otoczone jest w różnym stopniu pietyzmem w określonych grupach i warstwach społecznych czy narodach. Jak twierdzi Janusz Gajda, w zależności od przyjętej hierarchii wartości poszczególne treści uznaje się za mniej lub bardziej doniosłe dla współczesności i przyszłości (Gajda, 2008, s.83).

Jerzy Szacki rozróżnił trzy sposoby pojmowania tradycji: czynnościowy, gdy ośrodkiem zainteresowania staje się czynność i przekazywanie z pokolenia na pokolenie duchowych dóbr danej zbiorowości, przedmiotowy — gdyż chodzi w tym przypadku o społeczne dziedzictwo dorobku przeszłości, wreszcie ujęcie podmiotowe — dotyczące stosunku danego pokolenia do przeszłości, jego zgody na dziedziczenie lub protestu przeciw temu dziedzictwu. Najczęściej mamy do czynienia z silnym przywiązaniem do przeszłości, czemu niekiedy towarzyszy idealizowanie jej. Można więc mówić o postawie tradycjonalistycznej, nacechowanej afirmacją przeszłości jako takiej; utopijnej — charakteryzującej się całkowitą negacją przeszłości oraz romantycznej, gdy afirmacji podlegają tylko wybrane części przeszłości (J. Szacki, 1971, s. 19-58).

W każdej tradycji ścierają się różne tendencje od postępowych po wsteczne. Powoływanie się na określone tradycje, czyli dokonywanie świadomego wyboru, stanowi istotę samookreślenia się zarówno grup społecznych, jak i narodów. Tradycja jest formą przenikania przeszłości z jej treściami kultury do współczesności i włączania jej do aktualnej świadomości społecznej, a przez to wpływa na kształtowanie oblicza teraźniejszości, a dziedzictwo jest podstawą wszelkiego życia kulturalnego (Gajda, 2008, s. 84).

Ujmowanie tradycji przez Łempickiego polegało na wyszukaniu najlepszych wzorców z przeszłości i osadzeniu ich we współczesności, gdyż tradycja i współczesność należą do tego samego ciągu zjawisk funkcjonujących w systemie kultury narodowej. Tradycja to nie mechaniczne gromadzenie obok siebie określonych zjawisk, ale najlepsze polskie dążenia, u podstaw których stoi nakaz nowego, właściwego dla teraźniejszości poszukiwania wartości, jakie wyrastały z potrzeb życia.

Początkowo w kręgu myśli reformatorskiej Jana Zamoyskiego, a w konkluzji Józefa Piłsudskiego kształtowało się rozumienie przez Łempickiego znaczenia ciągłości procesu dziejowego, odbieranie przeszłości jako podstawowego ogniwa teraźniejszości. Łempicki wychowany w szacunku do tradycji kultury polskiej (Łempicki, 1948; 1957) uznawał ją za ważny budulec nie tylko przeszłości, ale i teraźniejszości. Podejście do rozumienia tradycji i jej wartości osadzał w twórczym dorobku wybitnych przedstawicieli narodu polskiego, a że był szczególnie uwrażliwiony na rozumienie roli tradycji, tam właśnie odnajdywał wartości aktualne, ważne i zrozumiałe dla całego narodu. Trwały związek z tradycją kulturalną narodu wpłynął na jego zainteresowania historyczno-wychowawcze, historyczno-kulturalne oraz historyczno-literackie.

Praca Łempickiego o polskich tradycjach wychowawczych dawała przede wszystkim szerokie spojrzenie na to ciekawe zagadnienie, wskazywała na historyczną łączność pokoleniową, koncentrowała się na najistotniejszym elemencie każdego państwa i narodu — człowieku. Utrwaliła wizerunek Łempickiego jako wnikliwego badacza przeszłości oraz jako badacza zatroskanego o teraźniejszość. Chociaż w owym czasie zainteresowania dla tradycji wykazywali także inni uczeni, to dopiero Łempicki dał pełny obraz jej rozwoju. Powstała praca nowatorska, instruktywna, poruszająca ciekawą problematykę. Autor świadomie uchylił się od analizy literatury pedagogicznej sensu stricto, koncentrując się na badaniu instrukcji wychowawczych, korespondencji prywatnej, pamiętników, literatury powieściowej i politycznej. Na podstawie tak zestawionego materiału skonstruował pierwszy zarys rozwoju tradycji wychowawczych, dał obraz jasny, przemawiający do wyobraźni czytelnika, wartościowy do dnia dzisiejszego.

Podobny wydźwięk miała rozprawa dotycząca konstruowania polskiego ideału wychowawczego czasów mu współczesnych (Łempicki, 1937). Na podstawie wnikliwych studiów nad polskimi tradycjami wychowawczymi i polskiej ideologii wychowawczej końca lat trzydziestych XX wieku opracował syntetyczny zarys polskiego ideału wychowawczego, którą to pracę adresował przede wszystkim do rodziców i nauczycieli.

Punktem wyjścia przeprowadzenia analizy przez Łempickiego było założenie, że ideał wychowawczy narodu nie jest sztywnym kanonem, ale podlegającym ciągłym zmianom modelem, posiadającym własną odrębność, ale stanowiącym jednocześnie, jak to określił Łempicki, „najwyższą miarę” dla urabiania określonych cech człowieka, tak aby mógł odzwierciedlać marzenia i tęsknoty narodu, jakie w danej epoce i w danym zespole warunków wydawały się najlepsze.

W rozumieniu Łempickiego ideał wychowawczy współczesnej mu Polski musiał opierać się na etyce katolickiej, uznaniu wartości pracy, uwzględnieniu indywidualnej wartości życiowej każdego człowieka, rozwijaniu jego zdolności i samodzielności.

Zaprezentowanie historycznego rozwoju ideału wychowawczego pozwoliło na pokazanie, że ideał wychowawczy powinien być budowany w sposób ciągły, w ścisłym związku z życiem, z rzeczywistością, wciąż musi odbywać się w nim wymiana niektórych jego składników, choć te „konstytutywne”, jak je określił Łempicki, powinny pozostać niezmienne, ponieważ to właśnie one wyznaczają działania wychowawcze. Rozważania swe dotyczące ideału wychowawczego poszczególnych epok skoncentrował więc na takich pojęciach jak: patriotyzm, wolność, odpowiedzialność, praca nad własnym charakterem.

W polskim ideale wychowawczym szukał Łempicki tego, co stałe, tego, co zostało wypróbowane przez kolejne pokolenia, co zostało przez nie zaakceptowane i przyjęte. Chodziło mu przede wszystkim o wyeksponowanie składników „szczególnie naszych”, odpowiadających duchowości Polaków i naturze, ich cechom psychicznym, kształtowanym przez pokolenia, wydobytych z dziejów narodu i państwa, które mogły być realizowane w praktyce wychowawczej teraźniejszości.

Przełomową rolę w konstruowaniu ideału wychowawczego ówczesnej Polski odgrywał, zdaniem Łempickiego, Józef Piłsudski, który nadał mu nową treść odnoszącą się do przeszłości, czyli dawnych działaczy emigracyjnych, powstańców listopadowych i styczniowych, żołnierzy walczących o niepodległość, pragnących życia we własnym wolnym państwie.

Również ta praca Łempickiego jest przykładem silnego odczuwania przez autora związków przeszłości z teraźniejszością. Ukazanie poszczególnych etapów rozwoju polskiego ideału wychowawczego, uświadomienie potrzeby jego formułowania, wskazanie na wagę podejmowanych działań nad ukształtowaniem w młodym pokoleniu Polaków wartościowych cech z punktu widzenia teraźniejszości i przyszłości, ma znaczenie nadrzędne i ponadczasowe.

Poglądy Łempickiego na istotę ideału wychowania ówczesnej Polski kształtowały się dość długo i przechodziły kolejne etapy, były związane nie tylko z ówczesnymi potrzebami edukacyjnymi i wychowawczymi Polaków, ale krystalizowały się pod wpływem międzynarodowych idei społecznych, filozoficznych i pedagogicznych przełomu XIX i XX wieku.

W szkole pierwszej połowy XX wieku znaczącym pojęciem, górującym nad innymi, było pojmowanie człowieka jako istoty działającej oraz ujmowanie jego życia z zaznaczeniem kategorii naturalności, swobody, ewolucji procesu rozwojowego, tak indywidualnego jak i społecznego. To rozumienie człowieka dało uzasadnienie wielu teoriom oraz praktyce wychowania i kształcenia w szkole polskiej okresu międzywojennego. Podstawą ideału wychowania stał się człowiek czynu, a wyrazem kultury tego okresu stała się grupa haseł: autorytet, siła, władza (K. Sośnicki, 1936, s. 223-235). Na tle tych haseł i przy pomocy ich treści można określić przesłanki ideału wychowania funkcjonującego w pierwszej połowie XX wieku. Odpowiednio do tych haseł można wyróżnić trzy warstwy ideału wychowania: aksjologiczną, psychologiczną i polityczną. Treści tych warstw występują łącznie i przenikają się wzajemnie, zatem ideał wychowania w płaszczyźnie aksjologicznej postulował przekształcenie psychiki polskiej inteligencji, wychowanej na literaturze romantycznej, na bardziej racjonalistyczną, o większym nastawieniu praktycznym do gospodarczych zagadnień życia. Stanowisko takie wyrażało się w doborze treści kształcenia, w podkreśleniu wagi przedmiotów humanistycznych, w tym wiedzy o Polsce współczesnej. W programach znalazły się również treści humanistyczne dobrane pod kątem wychowania patriotycznego (historia oręża polskiego, legiony Piłsudskiego). Tak więc ideał wychowania w płaszczyźnie aksjologicznej był złożony, gdyż obok utylitaryzmu indywidualnego ważną pozycję zajmował utylitaryzm społeczny. Ideał wychowania w płaszczyźnie psychologicznej oznaczał rozwijanie fizycznych, intelektualnych i moralnych sił młodzieży, rozbudzenie ciekawości do samodzielnej pracy i wszechstronnego rozwoju duchowego. Ideał wychowania w tej płaszczyźnie obok postulatu rozwoju indywidualnych funkcji psychicznych zawierał również żądanie rozwoju myślenia kategoriami państwa, w tym sumienia narodowego i obywatelskiego, a także rozwój psychiki narodu jako źródła siły społeczeństwa i państwa. Ideową podstawę dla wychowania państwowego stanowiły tendencje solidaryzmu społecznego i lojalności wobec państwa oraz kultu dla państwa i czynów J. Piłsudskiego.

Można zatem stwierdzić, ze mimo pewnej jednostronności, uzasadnionej koncentracją na chwili bieżącej, Łempicki dążył do uzyskania ideału możliwie żywego i właściwego dla jego czasów. Rozumiał, że ideał wychowania to nie tylko teoria wychowania i nauczania oraz praktyka edukacyjna, ale też rezultat tej teorii i praktyki, czyli obraz psychiczny człowieka. Dla teorii rezultat ten stanowił psychologiczną stronę celów wyznaczonych wychowaniu i kształceniu, dla praktyki natomiast oznaczał spoistość społeczeństwa. Łempicki często akcentował indywidualny rozwój duchowy człowieka, ale kładł też nacisk na urabianie cech osobowości, które uznawał za niezbędne dla ówczesnego społeczeństwa polskiego.

Należy jednak pamiętać, że jego poglądy na istotę ówczesnego ideału wychowania kształtowały się dość długo, a proces ten przebiegał nie tylko wskutek dostrzegania potrzeb związanych z tworzeniem się państwa polskiego, ale także pod wpływem międzynarodowych idei społecznych, filozoficznych i pedagogicznych początku XX wieku, kiedy kształtowało się rozumienie człowieka jako istoty działającej oraz rozumienie życia człowieka jako naturalnego, samorzutnego, ewolucyjnego procesu rozwojowego tak indywidualnego jak i społecznego. Takie właśnie ujęcie człowieka i jego roli w świecie dało uzasadnienie wielu teoriom oraz praktyce wychowania i nauczania w szkole polskiej okresu międzywojennego.

W proces urabiania tych cech Łempicki zaangażował się zresztą świadomie, bo podjął się zadania zredagowania podręczników do języka polskiego dla młodzieży gimnazjalnej (Łempicki, 1937; 1938). W tekstach zamieszczonych w podręcznikach na plan pierwszy wysuwa się dzieło Józefa Piłsudskiego. Na jego osobie koncentrowało uwagę wielu mu współczesnych. Eksponowano jego czyn i miłość do ojczyzny, przedstawiano go jako wychowawcę narodu, wysuwając na plan pierwszy siłę moralną w wychowaniu, określano go jako wychowawcę żołnierza, uznając czyny polityczne i decyzje wojskowe za akty wychowawcze. Dowodzono, że Piłsudski nakreślił ideał wychowania i drogi ideowe polskiej myśli pedagogicznej, wreszcie zaczęto uznawać go za ideał wychowawczy (Budzanowski, 1931).

Po śmierci Piłsudskiego nastąpiła zmiana orientacji wychowawczej, której towarzyszył proces rekonstrukcji jego myśli wychowawczej i wykazania jej aktualności (Skwarczyński, 1932, s. 9-14; Stpiczyński, 1932, s. 21-28; Jędrzejewicz, 1933, s. 3-5; Dąbrowski, 1935, s. 11-39; Wieroński, 1937; Kowalski, 1939).

Nic dziwnego, że w gronie interpretatorów myśli Piłsudskiego znalazł się również Łempicki, który dostrzegł spójność myśli wychowawczej Marszałka. Wyznaczył mu rolę wyjątkową, szczególnie w kreowaniu siły woli i energii działania Polaków.

W rozwoju myśli wychowawczej Piłsudskiego Łempicki wyróżnił trzy zasadnicze etapy, czyli stworzenie konstrukcji ideału nowej Polski, dokonanie krytyki wad współczesnego mu społeczeństwa, wyeksponowanie nowego typu Polaka, który miał urzeczywistniać dobro i szczęście ojczyzny jako potęgi politycznej, militarnej i kulturalnej. Kształtowanie nowego typu Polaka-obywatela, współtwórcy swojej ojczyzny, pozostawało w ścisłym związku z realizacją ideału państwa.

Piłsudski uzyskał pożądany rezultat w dziedzinie wychowania, tak w odniesieniu do jednostki jak i grupy społecznej. Na jego sukcesy wychowawcze liczył cały obóz sanacyjny zainteresowany utrzymaniem władzy politycznej. Sukcesy Piłsudskiego wynikały między innymi z jego autorytetu moralnego i politycznego w państwie, z uznania przez naród jego wkładu osobistego w odzyskanie niepodległości, z gorącego patriotyzmu, z osobistych cierpień moralnych i fizycznych w okresie zaborów. Ponieważ działał na rzecz niepodległości Polski, to z czasem stał się symbolem zwycięstwa tej idei. Nie bez znaczenia była też wysoka ranga społeczna Piłsudskiego, który był naczelnikiem państwa, naczelnym wodzem i wzorem dla narodu. W dodatku był on wspierany tworzoną wokół niego legendą, inspirowaną przez jego zwolenników.

Wprawdzie obozowi sanacji wytykano błędy realizowanej polityki oświatowej i wychowawczej, jednak nie brakowało poparcia społecznego dla Piłsudskiego i jego obozu. W oczach osób z jego grona Piłsudski uchodził za człowieka bezpośredniego, przychylnego, o miłej powierzchowności. Wokół jego osoby z rozmysłem tworzono ciepły klimat wychowawczy, zaś autentyczne walory osobiste oraz przypisywane mu sprzyjały jego oddziaływaniu osobistemu i nawet krytycy zasadności ideału wychowania państwowego nie kwestionowali jego zasług (Suchodolski, 1934/1935, z. 4).

Oddziaływanie Piłsudskiego nie tylko na poszczególne jednostki, ale na całe pokolenie owych czasów było więc bardzo silne. Temu oddziaływaniu uległ też Łempicki. Poglądy, jakie reprezentował, co do wyjątkowej roli Piłsudskiego w wychowaniu młodzieży nie były więc odosobnione, ani tym bardziej oryginalne. Stanowisko Łempickiego nie różniło się zasadniczo od koncepcji teoretyków i realizatorów wychowania państwowego, którzy wyrazili swą akceptację dla przyjętej przez sanację linii oddziaływania wychowawczego.

Piłsudski uchodził niewątpliwie za autorytet w społeczeństwie polskim, ale na pewno nie wniósł aż tyle do naszej pedagogiki, ile mu przypisywali współcześni, gdyż nawet analiza jego myśli o wychowaniu narodu nie uprawnia go do miana pedagoga w ścisłym znaczeniu tego słowa (Iwanicki, 1986, s. 12-13).

Ze wskazań Piłsudskiego wyprowadził Łempicki pożądany dla ówczesnej Polski ideał wychowawczy. „Ma to być Polak przejęty do głębi myślą o wielkości i mocarstwowości swojego państwa, miłośnik jedności i zgody, ładu i porządku, miłośnik gorący prawdy a wróg oszczerstwa, prosty w słowach, szlachetnie dumny jedynie ze swojej ojczyzny, samodzielny i uniezależniony duchowo od wszystkiego, co cudze, w kulturze narodowej i w cnotach rasowo-polskich rozkochany; optymistą powinien być, pełnym wiary w siebie, w siły polskie, w ojczyznę, czcicielem imponderabiliów, o duszy wyposażonej w zalety żołnierskie: honor, odwagę, męstwo, odpowiedzialność itp.; energią ma promieniować i umiejętnością chcenia, ma być człowiekiem czynu; kultywując w duszy idealizm i instynkt heroiczny, ma na co dzień stać się niestrudzonym pracownikiem na polu ojczyzny, entuzjastą i fanatykiem szarej, codziennej a twórczej pracy; w pracy tej stanąć będzie musiał do wyścigu z innymi społeczeństwami; pełen szacunku dla przeszłości, wierny sobie, powinien mieć odwagę myśli i czynu, śmiałość w poczynaniach, a opanowanie i spokój w działaniu; wolny w duchu i zamiłowany w swobodzie potrafi być karnym jak żołnierz i podporządkowuje się zawsze moralnemu autorytetowi” (S. Łempicki, 1936, s. 193-194).

W takiej kreacji nowego typu Polaka, gdzie podstawę stanowiła myśl i czyn Piłsudskiego, nie chodziło Łempickiemu o deskryptywne przedstawienie modelu, lecz o ujecie jego istoty. Najważniejsze nie było to, czy typ ten nazwie się „człowiekiem czynu”, „świadomym i twórczym obywatelem Rzeczypospolitej” czy ”człowiekiem państwowotwórczym”. Ważne było, aby w cechach tych zawierało się to, co Adam Mickiewicz nazwał „powiększeniem duszy własnej”, a inni „budową wewnętrznej mocy” (Łempicki, 1936, s. 194).

Łempicki twierdził, że nowy obywatel państwa polskiego musi aktywnie uczestniczyć w pomnażaniu jego kultury materialnej, w doskonaleniu poprawności stosunków społecznych, w tworzeniu wartości duchowych. Musi też odczuwać swoją nieustanną łączność z państwem, stąd cechy dobrego obywatela-państwowca wysuwane przez Łempickiego zbliżały się zasadniczo do eksponowanych przez ludzi stojących na czele władz oświatowych Drugiej Rzeczypospolitej, a głównie Janusza Jędrzejewicza. Opowiadał się więc za kształtowaniem u młodzieży poczucia współodpowiedzialności za własne państwo oraz za koniecznością celowej i twórczej współpracy z państwem i dla dobra państwa. Kształtowanie właśnie tych cech miał na uwadze Łempicki przystępując do pracy nad podręcznikami do języka polskiego dla uczniów szkół średnich ogólnokształcących.

Sposób rozumowania Łempickiego rzutował na jego decyzje i trwanie w przyjętej postawie i czynnego zaangażowania w polską rzeczywistość powojenną. Jego otwartość na polskie problemy, jego znamienna także i dla ówczesnego pokolenia gotowość do ogólnego afirmowania rzeczywistości, wypływała z przemyśleń nad funkcją i rolą inteligencji w polskim społeczeństwie. Wiązało się to z jego osobistym stosunkiem do historii, tradycji, a przede wszystkim polskości oraz poczuciem ciągłego posłannictwa i obowiązku, które jemu i jego pokoleniu wyznaczało życie (Łempicki, 1957, s. 7-8). Toteż w pracach swoich wyrażał osobowość bardzo polską i bardzo współczesną — miłość do Polski, przywiązanie do piękna klimatu ziemi polskiej (sądeckiej i Lwowa), jej kultury i historii. W kręgu spraw patriotycznych, podobnie jak w funkcji strażnika kultury narodowej i tradycji, przejmował rolę gospodarza troszczącego się o wszelkie autentyczne wartości, symbolizujące różne aspekty polskości. Było nim bohaterstwo żołnierza polskiego, jego droga do wolnej ojczyzny, autentyczny, niekłamany patriotyzm, kult dla gotowości ofiary i poświęcenia za sprawę polską, znak ważnego fragmentu narodowych doświadczeń z czasów pierwszej wojny światowej. Temu właśnie znakowi naszej tradycji i naszego patriotyzmu poświęcił fragmenty o Piłsudskim.

Przywiązanie Łempickiego do tradycji, uwrażliwienie na polskość określało pojmowanie przez niego ówczesnej polskiej rzeczywistości. Związek między umiłowaniem historii a aktywnym uczestnictwem w teraźniejszości był dla niego znamienny, a zarazem naturalny, stanowiąc istotną cechę jego osobowości twórczej.

W następnej kolejności, z analizy polskich tradycji wychowawczych i polskiego ideału wychowania, wyprowadził Łempicki założenia programowe wychowania państwowego. Na czoło wysuwają się przede wszystkim dwa zadania: uwrażliwić młodych Polaków na sprawy własnego kraju, oprzeć wychowanie na najlepszych demokratycznych i postępowych tradycjach oświatowych oraz zachować wartości uniwersalne głęboko tkwiące w kulturze polskiej.

Łempicki traktował wychowanie jak urabianie (w pozytywnym rozumieniu tego słowa) dla społeczeństwa i państwa ludzi pożytecznych, pracujących w kierunku ich żywotnych interesów, a także jako wysiłek prowadzący do budowy duszy ludzkiej. Rezultaty wychowania uzależniał od zamierzonych, świadomie podejmowanych działań, w których istotną rolę przypisywał własnej aktywności wychowanka, oraz uczulenia go na najważniejsze zadania teraźniejszości. Wychowanie było dla niego zależne od czasu, miejsca i ducha epoki. Miało być celowym działaniem opartym na fundamencie idei państwowej. Był przekonany, że państwo wolne, ceniące zdobycze pokoleń może zapewnić realizację indywidualnych zamierzeń jednostki. Właśnie takie poglądy zaprezentował jako autor prac o polskich tradycjach wychowawczych i polskim ideale wychowania oraz podręczników szkolnych. Właśnie w tych pracach „wychowanie dla państwa” nabiera charakteru „wychowania dla Polski”, a zrównoważenie treści państwowych przez treści narodowe sprawiło, że Łempicki pozostał wiernym orędownikiem wychowania obywatelsko-państwowego.

Warto też zauważyć, że dla Łempickiego ważnym elementem w wychowaniu był, jak to określił, „pierwiastek wolnościowy”, zakorzeniony głęboko w patriotycznej tradycji Polski. Pojęcie wolności łączył z odpowiedzialnością za losy własnego państwa i postawą patriotyczną, a to z kolei stawało się doniosłym punktem odniesienia dla codziennych czynów i wyborów.

Łempicki nie podchodził bezkrytycznie do wychowania państwowego. Nie akceptował tych stanowisk, które cechował fanatyzm państwowy i narzucanie państwa-fetysza, choć państwu przyznawał rolę nadrzędną. Dlatego był przeciwnikiem tresury młodego pokolenia Polaków w byciu państwowcami w oderwaniu od jego osobistego życia. Opowiadał się za psychicznym zaangażowaniem jednostki dla państwa i wypełnianiem przez obywateli obowiązków wobec państwa. Często więc w jego ujęciu prawa obywateli ustępują miejsca obowiązkom, do których zaliczał pracę, utożsamianą z czynem.

Niektóre poglądy Łempickiego na wychowanie państwowe zbliżały go do teoretyków i interpretatorów tej idei w dwudziestoleciu międzywojennym (Bystroń, 1933, z. 2; Sośnicki, 1933; Mysłakowski, 1935), choć jego myśl była znacznie bardziej skoncentrowana na zmodyfikowaniu ideału wychowania współczesności, polegającym na połączeniu pracy-czynu z romantyzmem polskim, co dawało model, który wydawał mu się najbardziej przydatny dla ówczesnej Polski, model pozwalający na zachowanie odrębności oraz tożsamości narodowej, utraconej w przeszłości, odbudowanej na wartościach przez reformatorów XVIII wieku i utrwalonej w okresie niepodległości.

Zarówno praca o polskich tradycjach wychowawczych jak i polskim ideale wychowania były mocno osadzone w historii kultury, aczkolwiek należy je zaliczyć do osiągnięć Łempickiego z zakresu historii wychowania w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym.

Zakończenie

Zróżnicowany dorobek Łempickiego to ponad 250 prac, dzieł dużych, poważnych rozpraw i artykułów naukowych, artykułów popularnych zamieszczanych w prasie codziennej, sprawozdań i recenzji. Jego dorobek to także współautorstwo podręczników oraz redakcja czasopism.

Najbardziej zwartą całość stanowią jego prace historyczno-kulturalne, czyli studia o Zamoyskim, kontaktach kulturalnych polskich elit intelektualnych świeckich i duchownych okresu odrodzenia, podkreślających łączność Polski z kulturą Zachodu. Gruntowne badania nad odrodzeniem, głównie polskim, doprowadziły go do syntezy renesansu i humanizmu, a wprowadzone przez niego pojęcie humanizmu renesansowego weszło na stałe do terminologii naukowej.

Prace Łempickiego nad odrodzeniem dają jednocześnie szeroką panoramę zjawisk, pokazują tę epokę bez nadmiernego zachwytu i bez nadmiernego krytycyzmu, uwzględniają wszystkie przejawy świadczące o żywotności, nowoczesności i osiągnięciach duchowych tego okresu, a odnajdywanie w nich wzorców dla teraźniejszości, czyni je wciąż interesującymi mimo upływu czasu.

Łempickiego interesowała trwałość i ciągłość kultury, w której szukał inspiracji dla teraźniejszości. Genezy kultury szukał w działalności wyróżniających się jednostek, a badając zjawiska ogólne, typowe, preferował ich ujmowanie opisowe. Stworzył określony obraz odrodzenia odpowiadający jego naturze i umysłowości, a ponieważ w epoce tej dostrzegł wzorzec pełny i wartościowy, wzorzec etyczny i moralny, wzorzec największego zeuropeizowania, toteż poprzez propagowanie kultury renesansowej realizował swój ideał ówczesnej Polski.

W pracach swoich pokazał się z jednej strony jako romantyczny miłośnik przeszłości, z drugiej zaś jako realista dążący do opisu stanu kultury epok minionych, eksponujący te wartości przekazane przez pokolenia, które zawsze mogą być wyrazistym przykładem dla teraźniejszości. Wierzył w ciągłość procesu ewolucyjnego i długotrwałość wątków kulturowych, prezentując jednocześnie szacunek dla wiedzy historycznej i określone podejście do zadań historyka, który zawsze musi dokonywać wyborów, by realizować zadanie przekazywania i utrwalania najwartościowszych śladów przeszłości. Dlatego między innymi zrezygnował z przedstawienia roli politycznej Zamoyskiego, pokazania drogi dojścia do fortuny, czyli kontrowersyjnych stron jego działalności, a skoncentrował się na tworzeniu Akademii, szkoły powołanej całkowicie z inicjatywy prywatnej, która na stałe zapisała się pozytywnie na kartach historii Polski.

Myśl historyczna Łempickiego koncentrowała się zatem na zachowaniu trwałości i ciągłości kultury, wydobywaniu z naszej przeszłości zawsze aktualnych walorów ideowych i estetycznych oraz wskazaniu na znaczenie elit w życiu każdego narodu, w których widział potencjał i zdolność tworzenia, obarczając je zarazem obowiązkiem i odpowiedzialnością za zachowanie wszystkiego, co wartościowe w dorobku pokoleń.

Duże osiągnięcia miał na polu historii wychowania. Badania nad tą dziedziną pojmował bardzo szeroko, a ją samą traktował jako integralną część historii kultury. W takim ujęciu historii kultury myśl Łempickiego pozostaje aktualna do dnia dzisiejszego. Jego wkład do historii wychowania polegał na tworzeniu podstaw teoretycznych dla badań historyczno-pedagogicznych, ich upowszechnienia i popularyzacji wiedzy z tego zakresu.

Pamiętać jednak należy, że Łempicki był zarówno historykiem kultury, jak i historykiem wychowania, a także historykiem literatury, którego to przedmiotu badań nie uwzględniono w tymże artykule. Fakt zainteresowania się Łempickiego kilku dziedzinami naukowymi, czyni z niego komparatystę, szukającego wzajemnych powiązań i inspiracji, ciągłości i trwałości nie tylko prądów kulturowych i aktualności myśli przekazywanej w dziele literackim, ale także człowieka poszukującego wzorców dla czasów, w których sam żył.

Jego koncepcja oparcia wychowania na uniwersalnych wartościach nie straciła na aktualności. Równie aktualne są jego spostrzeżenia związane z wypełnianiem treścią ideału wychowania, a eksponowanie obecności takich wartości jak wolność i odpowiedzialność oraz budowanie postawy moralnej jednostki na etyce katolickiej to współcześnie jeden z ważniejszych problemów poddawanych rozważaniom i dyskusji.

Badając twórczość Łempickiego, można zauważyć, że do podejmowania problematyki historyczno-pedagogicznej dojrzewał powoli, zaczynając od studiów szczegółowych o działalności oświatowej jednostki (J. Zamoyski), poprzez ukazanie działalności określonej grupy (dwór królewski, dwory magnackie), do uogólnień związanych z potrzebą realizacji postulatów oświatowych współczesnej mu szkoły.

Przypisy

¹ Podkomisja lwowska była oddziałem regionalnym Komisji do Badań Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce, powołanej do życia w listopadzie 1919 r. z inicjatywy ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Tadeusza Łopuszańskiego. Komisja była ciałem naukowym o charakterze autonomicznym. Jej przewodniczącym został Kazimierz Morawski, sekretarzem Stanisław Kot. Obok wybitnych uczonych Komisja zgromadziła profesjonalnych pedagogów jako członków korespondentów. Aby nadać Komisji charakter ogólnopolski, utworzono oddziały w Warszawie i we Lwowie. Na czele podkomisji lwowskiej stanął Kazimierz Twardowski, a Stanisław Łempicki został jej sekretarzem.

Literatura

Araszkiewicz F.W. (1978): Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa

Barycz H. (1968): Stanisław Łempicki jako badacz polskiego renesansu (W dwudziestolecie zgonu), w: W blaskach epoki odrodzenia, PIW, Warszawa

Barycz H. (1949): Rozwój historii oświaty, wychowania i kultury w Polsce, „Historia Nauki Polskiej w Monografiach”, t. 31, Kraków

Brodacka-Adamowicz E. (2003): Stanisław Łempicki człowiek i historyk, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń

Brodacka-Adamowicz E. (2012): Renata et illuminata. Organizacja, działalność i polityka oświatowa Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w latach 1918-1932 w świetle przepisów wykonawczych, rozprawa naukowa nr 117, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce

Budzanowski T. (1931): Dusza dziecka a wódz narodu, Grodno

Bystroń J.S. (1933): Wychowanie państwowe, „Kultura Pedagogiczna” z. 2

Charewiczowa Ł. (1938): Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lwów

Dąbrowski P.Z. (1935): Wskazania wychowawcze Marszałka J. Piłsudskiego, „Zrąb”, t. 23, s. 11-39

Gajda J. (2008): Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Iwanicki M. (1986): O ideowo-wychowawczym oddziaływaniu sanacji na młodzież szkolną i akademicką, Siedlce

Jankowerny W., Okopień J. (1970): Zawsze pod kopułą (150 lat Ossolineum), PZWS, Warszawa

Jędrzejewicz J. (1933): U podstaw idei wychowawczej Marszałka, „Zrąb”, t. 13, s. 3-5

Juśko E. (2006): Wpływ szkolnictwa ludowego autonomicznej Galicji na kształt polskiej szkoły powszechnej 1918-1922, Wydawnictwo KUL, Lublin

Kleiner J. (1992): Stanisław Łempicki. Wstęp, w: Wiek złoty i czasy romantyzmu w Polsce, wybór i oprac. J. Starnawski, „Biblioteka Filologii Polskiej” seria B Literaturoznawstwo, red. T. Ulewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Kochanowski J.K. (1899-1900): Dzieje Akademii Zamojskiej, Kraków

Kowalski W. (1939): Marszałek Józef Piłsudski jako wychowawca, Wilno

Kulpa J. (1963): Kształcenie nauczycieli szkół powszechnych w Polsce w latach 1918-1939, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wrocław

Łempicki S. (1917): Jan Zamoyski jako reformator wyższego szkolnictwa w Polsce, cz. 1 Działalność na polu szkolnictwa państwowego, „Rozprawy Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydział Filologiczny”, t. 57, s. 265-328, Kraków

Łempicki S. (1921): Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa (1573-1605), „Prace monograficzne z dziedziny wychowania i szkolnictwa w Polsce”, nr 2, seria I, Kraków

Łempicki S. (1912): Jan Zamoyski, jezuici i Skarga (Kilka uzupełnień i przyczynków), „Pamiętnik Literacki”, R. 11, s. 566-589

Łempicki S. (1917): Hetman Jan Zamoyski współpracownikiem Heidensteina, „Pamiętnik Literacki”, R. 15, s. 287-304

Łempicki S. (1917): Przyczynek do biografii Szymona Szymonowicza (Nieznany list ks. St. Sokołowskiego do M. Piskorzewskiego), „Pamiętnik Literacki”, R. 15, s. 343-347

Łempicki S. (1920): Wielki tolerant, jezuici i Skarga, „Teka Zamojska”, nr 1-4, s. 33-38

Łempicki S. (1921): Stosunek Jana Zamoyskiego do medycyny i medyków. Karta z dziejów mecenatu humanistycznego w Polsce, „Przegląd Naukowo-Literacki”, t. 47, s. 10-65

Łempicki S. (1920): Lwowski poeta sławnym lekarzem, „Kurier Lwowski”, nr 269-270, odb. (1920) pt. Szymon Szymonowicz jako lekarz, Lwów

Łempicki S. (1927): Rzekomy list Jana Zamoyskiego z r. 1585 do rektora Akademii Hetmańskiej, „Minerwa Polska”, R. 1, z. 4, s. 413-416

Łempicki S. (1929): Hetman Jan Zamoyski miłośnikiem starożytności, „Filomata”, R. 1, nr 1, s. 32-38

Łempicki S. (1929): Medyceusz polski XVI wieku (Rzecz o mecenacie kulturalnym Jana Zamoyskiego), w: Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia, s. 99-174, Zamość

Łempicki S. (1928): Mecenat kulturalny w Polsce (Problemy i postulaty), w: Studia staropolskie ku czci Aleksandra Brücknera, s. 273-299, Kraków

Łempicki S. (1933): Biskupi polskiego renesansu jako opiekunowie kultury, Kraków

Łempicki S. (1938): Biskupi polskiego renesansu, Lwów

Łempicki S. (1926): Manucjusze weneccy a Polska. Karta z dziejów humanizmu w Polsce, „Pamiętnik Literacki”, R. 23, s. 124-188

Łempicki S. (1929): Dante a Polska, „Gazeta Lwowska”, R. 119, nr 268, s. 3-4; nr 269, s. 3-4; nr 270, s. 3-4; nr 271, s. 3-4

Łempicki S. (1934): Pater Capistrano w Polsce, „Wiek Nowy”, R. 34, nr 9839, s. 4; nr 9841, s. 4; nr 9842, s. 4

Łempicki S. (1935): Francesco Filelfo a Polska, „Wiadomości Literackie”, R. 12, nr 21, s. 2

Łempicki S. (1932): Renesans i humanizm w Polsce, w : Kultura staropolska, s. 205-238, Kraków

Łempicki S. (1936): Polskie tradycje wychowawcze, wydane nakładem „Naszej Księgarni”, Sp. Akc. Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa

Łempicki S. (1937): Polski ideał wychowawczy, Lwów

Łempicki S. (1948): Wspomnienia ossolińskie, Wrocław

Łempicki S. (1957): Złote paski. Wspomnienia ze szkoły galicyjskiej, Warszawa

Łempicki S. (1933): Między dawnemi i nowemi laty. Czytania dla I klasy gimnazjów, współautorzy: H. Gaertner, wyd. 1, Lwów

Łempicki S. (1937): Między dawnymi i nowymi laty. Czytania dla I klasy gimnazjów, współautorzy: H. Gaertner, R. Skulski, wyd. 2, Lwów

Łempicki S. (1938): Między dawnymi i nowymi laty. Czytania dla II klasy gimnazjów, współautorzy: H. Gaertner, R. Skulski, wyd. 2, Lwów

Łempicki S. (1932): Służ państwu, tom I Szlakiem bohaterów, wyd. 1, współautorzy: H. Gaertner, R. Skulski, Lwów

Łempicki S. (1992): Wiek złoty i czasy romantyzmu w Polsce, wybór i oprac. J. Starnawski, „Biblioteka Filologii Polskiej” seria B Literaturoznawstwo, red. T. Ulewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Mecenat wielkiego kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, wybór i wstęp S. Grzybowski (1980), PIW, Warszawa

Mysłakowski Z. (1935): Państwo a wychowanie, Warszawa

Podhorodecki L. (1993): Dzieje Lwowa, Warszawa

Radlińska H. (1924): Dokształcanie nauczycieli, „Rocznik Pedagogiczny” 2 (1924), s. 289-290

Rękopis życiorysu Stanisława Łempickiego, AUJ, Kraków, teczka akt osobowych; oraz przypis: od 1 kwietnia 1924 r. pracował jako profesor nadzwyczajny historii oświaty i szkolnictwa w Uniwersytecie Lwowskim; od 1933 r. jako profesor zwyczajny; w roku akademickim 1936/1937 był dziekanem Wydziału Humanistycznego

Skwarczyński A. (1932): Myśl wychowawcza Piłsudskiego, „Zrąb”, t. 13, s. 9-14

Sobieski W. (1978): Trybun ludu szlacheckiego, Warszawa

Sośnicki K. (1936): Trzy hasła, „Kultura i Wychowanie”, s. 223-235

Sośnicki K. (1933): Podstawy wychowania państwowego, Lwów

Starnawski J. (1992): Słowo wstępne, w: Wiek złoty i czasy romantyzmu w Polsce, wybór i oprac. J. Starnawski, „Biblioteka Filologii Polskiej” seria B Literaturoznawstwo, red. T. Ulewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Stpiczyński W. (1932): Czy Marszałek działał wychowawczo na swoich współczesnych, „Zrąb”, t. 13, s. 21-28

Suchodolski B. (1934/1935): Refleksje, „Kultura i Wychowanie”, z. 4

Szacki J. (1971): Tradycja. Przegląd problematyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

Trzebiatowski K. (1970): Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918-1932, Wrocław-Warszawa-Kraków

Tyrowicz M. (1988): W poszukiwaniu siebie… Wspomnienia i refleksje, t. 2, Lublin

Tyrowicz M. (1991): Wspomnienie o życiu kulturalnym i obyczajowym Lwowa 1918-1939, Wrocław

Trzynadlowski J. (1967): Zakład Narodowy imienia Ossolińskich 1817-1967. Zarys dziejów, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków

Wasylewski S. (1958): Pod kopułą lwowskiego Ossolineum. Pamiętnik stypendysty i asystenta Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w latach 1905-1910, Wrocław

Wadowski J.A. (1899-1900): Wiadomości o profesorach Akademii Zamojskiej, Warszawa

Wyciąg z nadania Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski, Warszawa 11.11.1937, AW Lwów, Dr St. Łempicki profesor UJK osobowe

Wieroński T. (1937): Testament ideowo-wychowawczy J. Piłsudskiego w świetle pism i przemówień, Warszawa

Zamojska D. (2009): Akademicy i urzędnicy. Kształtowanie ustroju państwowych szkół wyższych w Polsce 1915-1920, „Monografie z Dziejów Oświaty”, T. XLII, Oficyna Wydawnicza ASPR-JR, Warszawa

Od Zamoyskiego do Piłsudskiego — fascynacje Stanisława Łempickiego

W artykule przeanalizowano wybrane, najbardziej charakterystyczne prace Łempickiego z zakresu historii kultury i historii wychowania. Rozpatrzone zostały podstawowe etapy rozwoju jego myśli, koncentrującej się na przekazaniu wartościowego dorobku przeszłości kolejnym pokoleniom Polaków. Uwzględniona została znamienna postawa Łempickiego, który w dorobku intelektualnym przeszłości kulturalnej i edukacyjnej Polski szukał inspiracji dla czasów mu współczesnych. Zajmował się w związku z tym wyszukiwaniem pozytywnych aspektów w polskiej historiografii kulturalnej i pedagogicznej. Pokazywał rozmiar i znaczenie działań podejmowanych przez bohaterów swoich rozpraw i przyczynków w różnych przestrzeniach. Kreował i upowszechniał charakterystyki ludzi aktywnych, kierujących się w życiu wartościami nadrzędnymi, ogólnymi, a wręcz utylitarnymi, którzy mogli być wzorem dla społeczeństwa czasów mu współczesnych, a także przyszłości.

Słowa kluczowe: Stanisław Łempicki, Jan Zamoyski, historia kultury, historia wychowania, tradycje wychowawcze, ideał wychowania

From Zamoyski to Piłsudski — Stanisław Łempicki’s fascinations

The article includes the analysis of the selected, characteristic works of Łempicki concerning the history of culture and the history of education. There have been considered the basic stages of the development of his idea focused on passing along the valued achievements of the past to the successive Polish generations. There has been included the significant attitude of Łempicki for whom the intellectual, cultural and educational achievements of the Polish past served as the source of inspiration for his contemporary times. As a result, he was engaged in searching for the positive aspects in the historiography of Polish culture and pedagogics. He indicated the extent and the significance of the activities undertaken by the protagonists of his dissertations and monographs in various fields. He created and popularised the characterizations of active people guided by superior, general or even utilitarian values, who could set an example for the society of both his contemporary times and the future.

Keywords: Stanisław Łempicki, Jan Zamoyski, the history of culture, the history of education, educational traditions, the ideal of education

Ewa Brodacka-Adamowicz, Warszawska Uczelnia Ekonomiczna, „Ruch Pedagogiczny” nr 1/2018