Kulturologiczna koncepcja oświatologii w kontekście rozwoju społeczeństwa wielokulturowego
Dynamiczność i skuteczność współczesnych systemów oświatowych w znacznym stopniu wyznaczają i uwzględniają treści i technologie nauczania realiów społeczno-ekonomicznego rozwoju społeczeństw. Globalizacja, integracja i postęp technologiczny powiązane z technologiami informacyjnymi zmieniają sytuację polityczną, ekonomiczną, demograficzną i społeczną krajów świata.
We współczesnym świecie nadal żyją wspólnoty tradycyjne zachowujące i chroniące obyczaje określonej kultury, która wyznacza mentalność i system wartości, sposób bycia i ustrój kulturowy. Jednocześnie kultury przestały być szczelnie zamknięte. Istotna pod względem ilościowym migracja ludności, poszukiwania dialogu międzyreligijnego, kontakty cross-kulturowe, małżeństwa mieszane to aktualne problemy społeczeństw wielokulturowych. Przestrzeń życiowa współczesnego człowieka coraz bardziej nabiera właściwości wielokulturowych. Wymaga bowiem zdolności do prowadzenia dialogu, do tolerancji, zrozumienia i szanowania identyfikacji kulturowej innych ludzi, ale także rozszerza mobilność zawodową i integrację z innymi grupami kulturowymi.
Na świecie używanych jest ponad 2000 języków, a wszystkie różnią się od siebie. Wspólnoty cechują się tym, co amerykański futurolog A. Toffler określił „psychosferą”, która obejmuje idee wspólnoty — począwszy od spójności i tożsamości (Toffler, 2001, s. 432). Tożsamość kulturowa jest więc identyfikacją osoby z tożsamością społeczną określonej kultury. Korzeni rasowych, etnicznych, religijnych i innych form dyskryminacji należy szukać w ewolucyjnej potrzebie jednostki do określenia formy identyfikacji grupowej.
Idee „przynależności” lub „spójności” oraz akt identyfikacji z innymi to podstawowe czynniki wszystkich układów tożsamości zbiorowej.
To, że tożsamość jednostki ma znaczenie dla stałego rozwoju cywilizacji, wynika z pojmowania układu cywilizacyjnego, którego podstawą jest tożsamość (S. Huntington). Huntington cywilizację traktuje jako skrajne „my”, to znaczy jako poziom krańcowy tożsamości. Według tego autora, tożsamość na poziomie cywilizacji w znacznym stopniu będzie się kształtowała we współdziałaniu siedmiu-ośmiu dużych cywilizacji. Można do nich zaliczyć cywilizacje: zachodnią, konfucjańską, japońską, islamską, hinduską, prawosławno-słowiańską, latynoamerykańską i ewentualnie afrykańską. S. Huntington uważa, że największe konflikty przyszłości będą się rozwijać wzdłuż linii przenikania się cywilizacji, ponieważ:
— bardzo istotne są różnice pomiędzy cywilizacjami; cywilizacje różnią się kulturą, językiem, obyczajami i — co najbardziej istotne — religią;
— świat staje się coraz mniejszy; nasila się współdziałanie narodów różnych cywilizacji, co powoduje wzrost tożsamości cywilizacyjnej, a także świadomość odmienności cywilizacji oraz czynników, które je łączą;
— na całym świecie procesy modernizacji ekonomicznej i społecznej „rozmywają” tradycyjną identyfikację jednostki z miejscem zamieszkania i jednocześnie osłabiają rolę państwa jako źródła identyfikacji;
— wzrost samopoznania cywilizacyjnego odbywa się z jednoczesnym rozdwojeniem roli Zachodu; z jednej strony Zachód znajduje się na szczycie własnej potęgi, a z drugiej — może właśnie i dlatego — wśród niezachodnich cywilizacji odbywa się powrót do własnych korzeni (Guriewicz, 2010, s. 365-366).
Przezwyciężenie wielu problemów wynikających ze współistnienia różnych kultur i religii na terenie danego kraju zależy w znacznym stopniu od oświaty, od ukształtowania świadomości społecznej i indywidualnej. Nasilanie się we współczesnym świecie agresji, nietolerancji, lekceważenia ludzi o innych obyczajach kulturowych, konfliktów międzynarodowych powoduje zagrożenie dla rozwoju cywilizacji światowej. Procesy te wymuszają opracowanie koncepcji edukacji wielokulturowej, która mogłaby przyczynić się do przezwyciężenia problemów społecznych, a także do wychowywania osób tolerancyjnych w stosunku do innych kultur.
Warto podkreślić, że założenia teoretyczne edukacji wielokulturowej zostały określone w Statucie Organizacji Narodów Zjednoczonych, w Preambule Statutu UNESCO, Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji UNESCO przeciw dyskryminacji w edukacji, Powszechnej Deklaracji o Różnorodności Kulturowej.
Międzynarodowy dokument UNESCO Deklaracja z Meksyku o polityce w dziedzinie kultury (1984) określa, że każda kultura jest całokształtem niepowtarzalnych wartości, obyczajów każdego narodu, że żadna kultura nie może pretendować do bycia uniwersalną, ponieważ na uniwersalność składa się doświadczenie wszystkich narodów świata, a każdy z nich ma własną oryginalną kulturę. Głównym zadaniem wspólnoty międzynarodowej jest zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego każdego narodu.
Rozpatrując kulturę ojczystą jako źródło siły i poczucia godności z powodu przynależności do własnej grupy, polski badacz J. Nikitorowicz uważa, że każdy człowiek należy jednocześnie do wielu kultur i tym wyżej odbiera siebie, im wyżej odbiera Innych (Nikitorowicz, 2000, s. 52). Uświadamiając sobie własne korzenie, pielęgnując własną kulturę, człowiek powinien ze zrozumieniem odnosić się do wielokulturowości świata, z powagą traktować przedstawicieli innych kultur i religii.
Edukacja wielokulturowa w ukraińskiej przestrzeni naukowej
„Edukacja wielokulturowa” (multicultural education) jest dość nowym pojęciem w pedagogice ukraińskiej. W międzynarodowym słowniku pedagogicznym (Londyn, 1977) pojęcie multicultural education odzwierciedla ideały pluralizmu kulturowego w dziedzinie edukacji. W międzynarodowej encyklopedii edukacji (1994) — definiowana jest jako proces pedagogiczny, w którym uczestniczą co najmniej dwie kultury, różniące się językiem, cechami etnicznymi, narodowymi lub rasowymi. Istotne jest więc, aby w ramach współczesnej oświaty uczniowie przyswajali wiedzę o innych kulturach, poznawali obyczaje, tradycje oraz wartości kultury różnych narodów. Wychowanie młodzieży powinno być nastawione na poszanowanie kulturowej tożsamości innych ludzi.
Współistnienie i współdziałanie kultur różnych narodów z punktu widzenia ogólnoludzkich wartości przyciągnęły uwagę znanych ukraińskich naukowców, jak: G. Waszczenko, W. Winniczenko, B. Hrinczenko, M. Dragomanow, I. Ogijenko, K. Uszyński, W. Suchomliński. Do oświaty wielokulturowej i wychowania wielokulturowego przykłada się dużą wagę we współczesnych koncepcjach oświaty i wychowania na Ukrainie, zwłaszcza w Państwowym Programie Narodowym „Oświata” (Ukraina XXI stulecie), Narodowej Doktrynie Rozwoju Oświaty Ukrainy w XX stuleciu, w Koncepcji wychowania estetycznego uczącej się młodzieży w warunkach odrodzenia kultury narodowej etc.
„Wielokulturowość” na Ukrainie nabiera statusu międzyprzedmiotowej koncepcji teoretycznej. Wielokulturowość wiąże się z pluralizmem kulturowym, który jest rozumiany jako „współistnienie w ramach jednego kraju wielu kultur, pod warunkiem, iż żadna z nich nie jest dominująca” (Jaksa, 2008, s. 45-46).
Oprócz przyjętych podejść do oświaty i wychowania wielokulturowego, a w szczególności akulturacyjnego (związanego z tworzeniem się harmonijnych stosunków między członkami różnych grup etnicznych) i dialogowego (zbudowanego na ideach otwartości i pluralizmu kulturowego), badacze ukraińscy dodają jeszcze socjalno-psychologiczne, traktujące wychowanie wielokulturowe jako szczególny sposób kształtowania cech społeczeństwa, tworzenia wartości i postaw, nabywania umiejętności komunikacyjnych i empatycznych, które umożliwiają intensywne współdziałanie międzykulturowe i rozumienie innych kultur (I.D. Bech, O.W. Suchomlińska).
Cel i treść pojęcia „wychowanie wielokulturowe” w pedagogice ukraińskiej wyjaśnia N.J. Myropolska (Myropolska, 2008, s. 691). Jej zdaniem jest to proces celowej socjalizacji uczniów, który przewiduje opanowanie systemu wartości narodowych i ogólnokulturowych, umiejętności komunikacyjnych empatycznych, a także umożliwia uczniowi współdziałanie międzykulturowe, zrozumienie innych kultur, a także tolerancję wobec ich nośników. Celem wychowania wielokulturowego jest zapewnienie:
— na poziomie kognitywnym — przyswojenia wzorców i wartości kultury narodowej i światowej, doświadczenia kulturowo-historycznego i społecznego różnych krajów i narodów;
— na poziomie wartościowo-motywacyjnym — kształtowania postaw społecznych nakierowanych na komunikację interkulturową i wymianę, a także rozwój tolerancji i empatii wobec innych krajów, kultur i grup socjalnych;
— na poziomie działalności-postępowania — aktywnego społecznego współdziałania z przedstawicielami różnych kultur przy zachowaniu własnej tożsamości kulturowej.
Wychowanie wielokulturowe (wielokulturowość) określa się też jako nowy kierunek wychowawczy „pedagogiki świata” — przygotowujący do komunikacji międzykulturowej charakteryzującej się poprawnym porozumiewaniem się przedstawicieli różnych kultur, do nabywania kompetencji międzykulturowej, okazywania tolerancji, empatii, dążenia do zgody międzynarodowej we wszystkich sferach życia (Jaksa, 2008, s. 48).
Wychowanie wielokulturowe przewiduje dziedziczenie obyczajów tych kultur, w których żyją dzieci, a także wprowadza do innowacyjnego pola współdziałania kulturowego. Wdraża uczniów do odbierania złożonych procesów kulturowych, które są odzwierciedleniem ewolucji wielu wspólnot ludzkich nierozłącznie związanych ze sobą. W wychowaniu wielokulturowym ważne miejsce zajmuje m.in. tolerancja etyczna, a więc aktywny, wyrozumiały, nieobojętny stosunek do kultury, języka, religii, obyczajów, wyglądu zewnętrznego przedstawicieli innych etnosów. Zakłada kompromis i współpracę (Jaksa, 2008, s. 48-49). Obecnie realizowanie zasad wielokulturowości na Ukrainie polega na dawaniu równych szans studentom należącym do różnych grup kulturowych; na podtrzymywaniu stosunków między przedstawicielami różnych kultur; na współpracy i tolerancji, na wspólnym kształceniu studentów różnej przynależności etnicznej; na wprowadzaniu kursów początkowych oraz kursów specjalnych z zakresu oświaty wielokulturowej; na nauczaniu i przebudowie społecznej w dążeniu do sprawiedliwości i równości dla wszystkich i we wszystkim.
Edukacja wielokulturowa i międzykulturowa — akcenty polskich badaczy
Według T. Lewowickiego — edukacja jest obszarem życia społecznego, pozostającego pod silnym wpływem zjawisk i procesów dokonujących się w polityce, gospodarce, kulturze, dominujących ideologiach oraz innych sferach ludzkiej egzystencji (Lewowicki, 2001, s. 5). Podstawowym zadaniem edukacji, według wielu polskich badaczy, jest udzielenie jednostce pomocy we wzrastaniu w kulturze, w odnalezieniu własnej tożsamości, a także w nabywaniu tolerancyjnego stosunku do innych kultur, poważaniu dla Innego. Zatem za jedną z podstawowych ról edukacji w Polsce uważa się przygotowanie do życia w dialogu pokoleń ludzi świadomych, odpowiedzialnych i zdolnych do określania własnej tożsamości, którzy potrafią podtrzymać innych i szukają dróg realizacji odwiecznych humanistycznych i społecznych wartości (Grabowska, 2006, s. 48).
W polskiej przestrzeni stosowane są dwa określenia o różnej treści: „edukacja wielokulturowa” i „edukacja międzykulturowa”. Naukowcy, tacy jak S. Kaczor, B. Grabowska, Z. Piłat, używają terminów oświata „wielokulturowa”, „międzykulturowa”, „interkulturowa” jako synonimów. Jednocześnie T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, P. Grzybowski odróżniają te pojęcia. Wielokulturowość — według tych naukowców — to zasada polityki państwowej w stosunku do innych grup kulturowych, etnicznych i religijnych, koegzystencja różnych języków w jednym państwie. Grupy społeczne bowiem mogą różnić się m.in. językiem, korzeniami historycznymi, poglądami religijnymi, systemem ustalonych wartości. Potrzeba prowadzenia takiej polityki wynika z odmienności obyczajów, tradycji i zachowania przedstawicieli różnych kultur zamieszkałych w jednym kraju. Dlatego we współczesnej Polsce termin „wielokulturowość” przede wszystkim dotyczy zagadnień egzystencji etnicznych i religijnych mniejszości będących częścią społeczeństwa. Wielokulturowość jest zasadą ustroju społecznego, która nie tylko odzwierciedla wspólną egzystencję dwóch (lub więcej) odmiennych kultur, ich współdziałanie w codziennym życiu, lecz także zakłada bezkonfliktowe współżycie wspólnot o odmiennych kulturach na terenie jednego kraju. Państwowa polityka Rzeczpospolitej Polskiej dotycząca wielokulturowości widoczna jest na terenach pogranicznych, w których zbiegają się kultury polska, ukraińska, litewska, białoruska, niemiecka, czeska.
„Edukacja wielokulturowa” wyznacza zakres działalności oświatowej, np. zakładanie szkół dla mniejszości narodowych, nauczanie języka ojczystego, wydawanie podręczników i literatury w języku mniejszości narodowych etc. Rozważania nad oświatą wielokulturową wymagają — według T. Lewowickiego — krytycznych i pozbawionych fałszerstwa podejść do społecznych i politycznych kontekstów tych zagadnień. Nowe podejścia do oświaty wielokulturowej wyznaczają międzynarodowe standardy prawne odnoszące się do rozwoju różnych kultur i języków, do dążenia do równouprawnienia i wyrównania szans mniejszości narodowych, a od edukacji oczekuje się nowoczesnych modeli oświaty wielokulturowej z uwzględnieniem złożonych kontekstów politycznych (Lewowicki, 2009, s. 24-25).
W Polsce oświata wielokulturowa w Polsce ma za zadanie przygotować do współistnienia ludzi różnych kultur, do tolerancji wobec Innego i innej kultury oraz poprawić sytuację edukacyjną grup etnicznych zamieszkałych na terenie kraju. Celem oświaty międzykulturowej jest przekazanie wiedzy oraz kształtowanie umiejętności, cech i zachowań, które przyczynią się do tolerancji wobec odmienności, do otwartości, do dialogu, do zdolności skutecznego współdziałania z osobami o innej kulturze (Aleksander, 2009, s. 16).
Oświata międzykulturowa ukierunkowana jest na „wzajemne poznanie i wzbogacenie kultur i ludzi tworzących tę kulturę” (T. Lewowicki), a zatem oświata międzykulturowa przewiduje aktywną postawą tolerancyjną podmiotu jednej kultury wobec podmiotu innej kultury. Oświata międzykulturowa według naukowców polskich zapewnia wspólną egzystencję, wzajemne zbliżenie się różnych kultur, ich integrację opartą na poszanowaniu wartości uniwersalnych, wspólnych elementów kultury i doświadczenia. Naukowcy polscy uważają, że wielokulturowość w Polsce jest faktem, realnością, a międzykulturowość stanowi ważne zadanie edukacyjne skierowane na zachowanie ogólnoludzkich wartości, a przeciwstawianie się nacjonalizmowi, ksenofobii, megalomanii, dyskryminacji. Międzykulturowość (interkulturowość) jest realizowana tam, gdzie przedstawiciele różnych kultur, grupy narodowe, etniczne, religijne i inne zamieszkujące na jednym terytorium otwarcie i stale biorą udział we współdziałaniu wyróżniającym się tolerancją i zrozumieniem osobliwości stylu bycia, wartości, norm Innego (Aleksander, 2009, s. 9).
Wprowadzenie do polskiej nauki kategorii międzykulturowości umożliwiło rozpatrywanie kultur w trzech nowych perspektywach: a) w perspektywie subiektywnej — jako spotkanie osób należących do różnych kultur; w takim procesie dialogowego współdziałania jego uczestnicy wzajemnie przekazują sobie własne wartości i normy; b) w perspektywie interaktywnej — sytuacja międzykulturowa przewiduje co najmniej dwóch uczestników współdziałania, w związku z czym stosunek do Innego/Obcego wymaga zwrócenia uwagi na własne „Ja”; c) w perspektywie sytuacyjnej — warto uwzględnić, że każda ze stron uczestnicząca we współdziałaniu pochodzi z innej sytuacji historycznej, politycznej i ekonomicznej.
Poświęcając znaczną uwagę rozwojowi oświaty międzykulturowej, naukowcy polscy podkreślają konieczność zachowania i rozwoju samoświadomości narodowej, ponieważ uczestnictwo w świecie wielokulturowym wymaga silnego i uświadomionego poczucia tożsamości. Treść międzykulturowości stanowi współdziałanie dwóch tożsamości. We współdziałaniu międzykulturowym osoba występuje jako aktywny uczestnik życia społecznego, który współdziała z przedstawicielami innych kultur (Aleksander, 2009, s. 10).
W Polsce kształtowanie nowej świadomości społecznej Europejczyka znającego własne korzenie oraz szanującego kulturę i prawa innych zaczyna się od przedszkola, gdzie ukierunkowywana jest tożsamość kulturowa dziecka. Jednocześnie rozwija się zainteresowania innymi kulturami poprzez nauczanie języków obcych, gry, bajki, przyswajanie wartości uniwersalnych. W szkole średniej wychowanie wielokulturowe i międzykulturowe prowadzone jest w ramach programów szkolnych. Dla mniejszości narodowych, grup etnicznych, repatriantów, imigrantów, uchodźców organizowane jest nauczanie dwujęzyczne. Działalność oświatowa w zakresie wielokulturowości prowadzona jest również wśród młodzieży polskiej. Szkoła, uważają w Polsce, powinna kształtować tożsamość kulturową i rozwijać osobowość, kompetencje ucznia do współdziałania międzykulturowego, zachowania obyczajów, dziedzictwa kulturowego regionu, własnego kraju i krajów sąsiadów. Kompetencje międzykulturowe rozpatrywane są jako zdolność do uświadomienia sobie relatywizmu kulturowego we współdziałaniu z przedstawicielami innych grup kulturowych, praktycznego stosowania nabytej wiedzy. Poziom wiedzy międzykulturowej, znajomość języków, czułość i otwartość w stosunku do przedstawicieli innych kultur, a także tolerancyjne zachowania uczniów decydują o kompetencjach nauczyciela w zakresie oświaty wielokulturowej.
Edukacja wielokulturowa i międzykulturowa na uczelniach wyższych Polski realizowana jest w ramach programów oświatowych polskich i europejskich, różnorodnych projektów międzynarodowych, wspólnych studiów studentów polskich i obcych, konsultacji językowych i międzykulturowych dla studentów i wykładowców z innych krajów lub udających się za granicę. Prowadzone są również bezpłatne nauczanie języka polskiego dla osób przybywających na studia na zasadach wymiany, a także podyplomowe na kierunku „europeistyka” oraz kursy podyplomowe w dziedzinie edukacji wielokulturowej.
Zatem pojęcia „edukacja wielokulturowa” i „edukacja międzykulturowa” to w istocie zagadnienie „wiedzieć” lub „być” w kulturze. W przypadku współistnienia wielu kultur — wiedza o kulturze i egzystencja w kulturze są odmienne (Mieżujew, 2006, s.22). Otóż bycie w kulturze wcale nie znaczy, że osoba ma wiedzę o tej kulturze.
Kulturologia jako kompleksowa humanistyczna wiedza o najbardziej ogólnych prawidłowościach historycznych rozwoju kultury
Bez wątpienia można skonstatować, że ludzi łączy przynależność do jednej epoki, języka, religii, biografii i gospodarki. Całokształt tych czynników stwarza system, do którego należą tradycje, zakazy, motywy wyznaczające niepowtarzalny charakter narodu. Kultura podtrzymuje tradycje. Jednak nie sposób nie zauważyć, że oprócz różnic każda kultura ma cechy wspólne, ponieważ wszystkie kultury należą do wspólnoty ludzkiej — wspólnoty światowej. W ten sposób rodzi się nie tylko idea wielorakości kultur, ale jednocześnie poszukiwanie ich wspólnoty.
Do XIX stulecia nie zadawano pytania: co to takiego kultura. Tkwiąc w kulturze, naukowcy nie zwracali uwagi na jej szczególne, niematerialne istnienie. Dopiero w XIX wieku w świadomości ludzkiej rodzi się idea, że przyroda w różnych kulturach może rozkwitać na różne sposoby. Kultura zaczyna być rozpatrywana w różnorodnych jej wariantach. Idea różnorodności kultur zrodziła nową dyscyplinę naukową — kulturologię. Kulturologia (z łac. cultura — uprawa, pielęgnowanie, wykształcenie, wychowanie, uszlachetnianie, i gr. logos — nauka) jest dyscypliną humanistyczną, która bada kulturę jako cały system, różnorodność kultur, ich współdziałanie, typy twórczości kulturowej, strukturę i funkcje kultury, prawidłowości rozwoju życia społecznego oraz ich odzwierciedlenie w życiu ludzkim (Guriewicz, 2010, s. 12). Obecnie kulturologia rozpatrywana jest jako:
— wiedza naukowa o najbardziej ogólnych prawidłowościach rozwoju kultury, pojmowana jako całokształt wartości materialnych i duchowych nagromadzonych przez ludzkość (Romanow, 2008, s. 6);
— kompleksowe badanie humanistyczne zjawisk i praw kultury, które rozszerza aspekt historyczny kultury przez filozoficzne, antropologiczne, socjologiczne podejścia do analizy, badania i uogólnienia zagadnień teoretycznych, zjawisk i fenomenu kultury;
— szczególna dziedzina wiedzy humanistycznej, która syntetyzuje w sobie filozoficzne, antropologiczne, etnograficzne, socjologiczne i inne badania kultury, to znaczy szczegółowy sposób egzystencji człowieka, której podstawową treścią jest humanizacja środowiska i społeczeństwa;
— nauka badająca specyfikę rozwoju kultury materialnej i duchowej cywilizacji, etnosów, narodów w konkretnym okresie historycznym, ich połączenia i wzajemne wpływy (Kulturologia, 2009, s. 7-8);
— nie tylko nauka o mnogości kultur, ich unikalności i rozbieżności, ale też nauka o prawidłowości procesu kulturowo-historycznego (Guriewicz, 2010, s. 60).
Zadanie i znaczenie kulturologii najbardziej ogólnie zostało sformułowane przez P.S. Guriewicza. Jego zdaniem zadanie kulturologii nie ogranicza się tylko do analizy różnych epok kulturowych, ale polega na uświadomieniu prawidłowości procesu kulturowo-historycznego. Moim zdaniem najbardziej użyteczne może być założenie, że kulturologię należy rozpatrywać jako metateorię międzydyscyplinarną, ponieważ dzięki kulturze, która umożliwia zagłębienie się w świat psychologii człowieka, całych epok i narodów, można pokazać działanie mechanizmów historii, odkryć tajemnicę ludzkiej egzystencji, uchylić rąbka tajemnicy otaczającej twórczość rodu ludzkiego (Guriewicz, 2010, s. 58). W kulturologii ukraińskiej ukształtowały się trzy kierunki badań kulturologicznych: tradycyjna historyczna szkoła kulturologiczna (ujawnienie i opisanie faktów, wydarzeń i osiągnięć kultury światowej, narodowej lub regionalnej czy też określonej epoki kulturowo-historycznej); filozofia kultury lub teoria kultury (uświadomienie i wyjaśnienie kultury poprzez jej najbardziej ogólne i istotne cechy, eliminację głównych tendencji ewolucji kultury, przyczyn rozkwitu lub kryzysu); socjologia kultury (badania nad funkcjonowaniem kultury w ogóle lub obecnych w niej podkultur, a także badanie zmian przebiegających w kulturze oraz reakcja na nie różnych warstw ludności).
Kulturologia — jako nauka zorientowana na etykę wiedzy społecznej i humanistycznej o człowieku i społeczeństwie — jednolicie bada kulturę jako specyficzną funkcję i model egzystencji ludzkiej (Kulturologia, 2009, s. 7-9). Kulturologia jest więc zdolna teoretycznie wpływać na kształtowanie kultury społeczeństwa, na politykę państwową, która ma zaspokajać potrzeby duchowo-kulturowe mniejszości narodowych, przedstawicieli różnych grup etnicznych i religijnych, rozwijać tolerancję każdej jednostki i społeczeństwa. Technologią społeczno-kulturową takiego wpływu jest oświata w szerokim znaczeniu tego pojęcia.
Kulturologia oświaty w rozstrzyganiu problemów świata wielokulturowego
Oświata od zawsze jest szczególną dziedziną społeczeństwa i państwa ukierunkowaną na kształtowanie i rozwijanie społecznych znaczących cech każdego człowieka. Przenosząc zjawiska społeczne i kulturowe, oświata jest tym atrybutem ludzkości, który integruje ruch postępowy rozwoju ewolucyjnego. Obecnie pojęcie „oświata” jest szeroko rozumiane. Definiowane jest w różnych kontekstach, przede wszystkim jako wartość (państwowa, społeczna, prywatna), fenomen społeczno-kulturowy, technologia socjokulturowa. Integralność współczesnej sfery oświaty, jej złożoność — jako fenomen społeczny — potrzebuje innego jakościowo podejścia badawczego do zagadnień systemowego funkcjonowania i rozwoju oświaty. Powstaje więc konieczność opracowania nowego kierunku badania naukowego sfery oświaty jako otwartego systemu synergetycznego (Sysojewa, 2011, s. 7).
Na Ukrainie nowy naukowy kierunek poznawania oświaty i jego nazwa „oświatologia” zostały zaproponowane przez W.O. Ognewjuka, który uzasadnił nie tylko obiekt, przedmiot i płaszczyznę przedmiotową oświatologii, ale również jej podstawy filozoficzne i kierunki rozwoju (Ognewjuk, 2009, s. 2-6). Według koncepcji W.O. Ognewjuka, oświata — jako fenomen naukowy — najbardziej wyczerpująco odzwierciedla całą wiedzę dotyczącą oświaty, a termin naukowy „oświatologia” likwiduje sprzeczności pomiędzy pojęciem oświaty jako takiej a wiedzą o oświacie niezależnie od tego, dzięki jakim naukom zostało to uzyskane.
Współczesność wysuwa problemy, których rozstrzygnięcie potrzebuje systemowych podejść naukowych w dziedzinie wiedzy humanistycznej. Nauki humanistyczne badają zjawiska w zakresie realiów humanistycznych. W takiej perspektywie powstają szczególne stosunki między badaczem a zjawiskiem będącym przedmiotem badań, ponieważ należą one do jednej sfery — kultury, ducha, świadomości etc. (Guriewicz, 2010, s. 66). W ten sposób wiedza humanistyczna włącza się do obiektu badania i wywiera na niego wpływ.
W dyskursie humanistycznym próbuje się zrozumieć inną osobę, tłumaczyć ten oświatowy, społeczny, kulturowy lub duchowy fenomen. Nic dziwnego, że nowa nauka humanistyczna oświatologia, nie zmieniając filozofii oświaty, zachowuje związek z ideami filozoficznymi. Filozofia rozpatruje zagadnienia skrajne, odwieczne. Mimo iż każda nauka zanurza się w konkrety i rozstrzyga zadania częściowo, to także buduje w miarę całościowy obraz świata. Dlatego nie może opierać się wyłącznie na filozofii. Oświatologia zrodziła się z pedagogiki, jej koncepcji pedagogicznych i metodologii pedagogicznej. Jej kształtowanie się i rozwój jest więc ściśle związany z badaniami już przeprowadzonymi i tymi, które będą prowadzone w obrębie nauki pedagogicznej, mimo iż obiekt badań już wykroczył poza jej (pedagogiki) granice.
Można wyznaczyć i prognozować następne etapy rozwoju oświatologii: filozoficzny (uzasadnienie zasad filozoficznych nowego kierunku naukowego o integrowanym poznawaniu oświaty, obiektu, przedmiotu i zadań oświatologii); wiedzy empirycznej (określenie punktów kontaktowych sfery oświaty z innymi sferami funkcjonowania społeczeństwa, ich wzajemnego oddziaływania i związków, określenia stosownych kontekstów oświatologicznych, miejsca i roli wiedzy oświatologicznej w rozwoju społeczeństwa); definicji oświatologii jako dyscypliny naukowej (określenie zasad i kryteriów wiedzy oświatologicznej, jej struktury, tworzenia idealnych obiektów oświatologicznych, zbudowanie teorii oświatologicznych, metodologii badań oświatologicznych); rozwój stosownych badań oświatologicznych (określenie składników przygotowania oświatologicznego, opracowanie programów i treści kursów nauczania oraz kursów specjalizowanych w zakresie oświatologii, określenie aktualnych kierunków badań oświatologicznych, rozwój badań międzydyscyplinarnych i multidyscyplinarnych w dziedzinie oświatologii, monitoring wpływu wyników badań oświatologicznych na różne sfery funkcjonowania społeczeństwa); badań systemowych w dziedzinie oświatologii (zapoczątkowanie na Ukrainie kierunku badań naukowych w zakresie oświatologii, stworzenie systemu przygotowania kadr naukowo-pedagogicznych o najwyższych kwalifikacjach ze specjalizacją w zakresie oświatologii, opracowanie systemu monitoringu wpływu wyników badań oświatologicznych na skuteczność rozwoju różnych sfer społeczeństwa).
We współczesnym społeczeństwie wieloetnicznym i wielokulturowym coraz bardziej odczuwa się potrzebę tworzenia nowego typu stosunków społecznych budowanych na innych zasadach dialogu i tolerancji, obcowania „międzynarodowościowego”. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia w znacznym stopniu zależy od aktywności i zaangażowania potencjału oświaty, ponieważ ta sfera daje unikalną możliwość zaplanowanego wpływu na proces kształtowania wartości życiowych młodzieży i w ten sposób odpowiednio wpływać na przyszłość narodów. Sfera oświaty jako system społeczno-kulturowy zapewnia: dziedziczenie kulturowe (wcielenie norm kulturowych, wartości, idei); rozwój indywidualności ludzkiej; przygotowanie jednostki do pomyślnej egzystencji w socjum, we własnej kulturze, w środowisku wielokulturowym; angażowanie człowieka w kulturę, wprowadzenie go w świat ludzkiej subiektywności; wpływ na kształtowanie świadomości społecznej i świadomości każdego człowieka. Właśnie dlatego naukowcy ukraińscy, analizując powiązanie kultury i oświaty, rozpatrują zagadnienie wielokulturowości przeważnie w płaszczyźnie kulturologii, a mianowicie: w kontekście historyczno-kulturowym; w aspekcie dialogu kultur i kształtowania się osobowości; w kontekście kulturologicznego przygotowania nauczyciela (Jaksa, 2008, s. 43).
Obiektem badania oświatologii jest sfera w jej stałym rozwoju (Ognewjuk, 2009, s. 2-6). Taka definicja według nas wskazuje nie tylko na jego wszechobejmujący charakter systemowy (procesów oświatowych i zjawisk), ale również ściśle określa, że obiektem badania jest system otwarty — system oświaty. Zatem istotna odmienność obiektu badania socjologicznego od innych nauk humanistycznych polega na tym, że oświatologia jest swoistą synergetyką oświatową w badaniu sfery oświaty. Synergetyzm najbardziej wyraziście ujawnia się w trakcie badań oświaty, gdy traktuje się ją jako składnik kultury, unikalny fenomen społeczno-kulturowy, który otwiera wzajemne zależności i wzajemne uwarunkowania mnogości kultur i systemów oświatowych odzwierciedlających wzajemny wpływ kultur i oświaty. Z naszego punktu widzenia badania w tym zakresie stanowią obiekt kulturologii oświaty — składnika oświatologii światowej.
Analizując znaczenie kulturologii oświaty w celu humanizacji egzystencji społeczeństwa, warto podkreślić, iż oświata i kultura w ich synergizmie są głównymi czynnikami społecznej praktyki humanistycznej i wywołują istotny wpływ na rozwój wszystkich sfer społeczeństwa; zapewniają rozwój intelektu społecznego i osobistego, duchowości narodu, podwyższają poziom kulturowy i oświatowy społeczeństwa, wywołują bezpośredni wpływ na kształtowanie każdego człowieka. Kulturologia oświaty sprzyja tworzeniu takiej przestrzeni edukacyjnej, w której najbardziej całościowo współdziałają różne kultury, wdrażana jest tolerancja i poszanowanie do kultury Innego, odbywa się uświadomienie tego, że na globalną kulturę nakładają się różne kultury, a właśnie mnogość tworzy jej unikalną kolorystykę i umożliwia samorozwój całości, jak również każdej jej składowej. To właśnie chaotyczne połączenie różnych kultur, które wydają się niezgodne i sprzeczne, tworzą niezrównoważoność globalnej kultury, która rodzi wartości uniwersalne, sprzyjające jej rozkwitowi i stałemu rozwojowi ziemskiej cywilizacji. W płaszczyźnie praktycznej kulturologia oświaty może służyć opracowaniu oświatowych technologii socjokulturowych skierowanych na rozstrzygnięcie zagadnień oświaty wielokulturowej i międzykulturowej, wprowadzaniu do sfery oświatowej podejścia kulturologicznego, uświadomieniu pojęć tworzących się na pograniczu oświaty i kultury (kultura pedagogiczna, zawodowa etc.), kształtowaniu treści oświaty na zasadach podejścia kulturologicznego. Kulturologia oświaty jest zdolna, według nas, jeśli nie pokonać, to zmniejszyć przepaść między tradycyjnym obcowaniem osób starszego pokolenia a młodzieżą, pokonywać unifikację poglądów ludzkości i dążyć do tego, aby rozwijać i wyrównywać cechy osobowości.
Zatem kulturologia oświaty — część składowa oświatologii — teoretycznie zajmuje się światem wielokulturowym, zagadnieniami kulturologicznymi oświaty i oświatowymi zagadnieniami kulturologii. Rozwój kulturologii oświaty będzie więc sprzyjał harmonijnemu współistnieniu odmienności kulturowych w warunkach globalizacji. Wraz z tolerancją kulturologię oświaty można rozpatrywać jako czynnik aktywizacji rozwoju społecznego, politycznego i ekonomicznego wspólnoty światowej.
Literatura
Edukacja dla interkulturowości (2009), red. S. Kaczor, T.Z. Sarleja, Warszawa-Radom
Grabowska B. (2006): Zmiana uwarunkowania społecznego uczestnictwa i współdziałania młodzieży na pograniczu cieszyńskim w kontekście teorii stawania się społeczeństwa, w: Teorie i modele badań międzykulturowych, red. T. Lewowicki, A. Szczurek-Boruta, E. Ogrodzka-Mazur, Wyd. UŚ, Cieszyn-Warszawa
Guriewicz P.S. (2010): Kulturologia, wyd. 2, Wyd. „Omega”
Jaksa N.W. (2008): Przygotowanie zawodowe przyszłych nauczycieli. Teoria i praktyka współdziałania międzykulturowego w warunkach regionu krymskiego. Monografia, Wyd. ŻUP im. I. Franki, Żytomierz
Kształcenie ustawiczne do wielokulturowości (2009), red. T. Lewowicki, F. Szlosek, Warszawa-Radom
Kulturologia (2009), red. T.B. Hrycenko, wyd. 2, Centrum Literatury Naukowej, Kijów
Lewowicki T. (2001): O ideach oraz praktykach edukacji wielokulturowej i międzykulturowej, „Ruch Pedagogiczny”, nr 1-2
Mieżujew W.M. (2006): Idea kultury. Szkic o teorii kultury, Progres-Tradycja, Moskwa
Myropolska N.J. (2008): Wychowanie wielokulturowe, w: Encyklopedia oświaty, red. W.H. Kremeń, Akademia Nauk Pedagogicznych Ukrainy, Jurinkom-Inter, Kijów
Nikitorowicz J. (2000): Młodzież pogranicza kulturowego Białorusi, Polski, Ukrainy wobec integracji europejskiej. Tożsamość, plany życiowe, wartości, Trans-Humana, Białystok
Ognewjuk W.O. (2009): Filozofia oświaty w strukturze badań naukowych fenomenu oświaty, „Droga Oświaty”, nr 4 (54)
Romanow J.I. (2008): Kulturologia, SPB, Petersburg
Sysojewa S.O. (2011): Oświata jako obiekt badań, Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy, Narodowa Akademia Oświaty Ukrainy, Narodowa Akademia Nauk Pedagogicznych Ukrainy, Asocjacja Pracowników Gimnazjów i Liceów Ukrainy, „Droga Oświaty. Czasopismo naukowo-metodologiczne”, nr 2, Kijów
Toffler A. (2001): Wstrząs przyszłości, tłum. z języka angielskiego, Wyd. ACT, Moskwa; wyd. polskie: Toffler A. (1998), Szok przyszłości, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań
Kulturologiczna koncepcja oświatologii w kontekście rozwoju społeczeństwa wielokulturowego
W artykule przeanalizowano pojęcia „edukacji wielokulturowej”, „wychowania wielokulturowego”, „edukacji międzykulturowej” w nauce ukraińskiej i opracowaniach polskich naukowców; rozpatrzone zostały podstawowe etapy rozwoju kulturologii jako kompleksowej wiedzy humanistycznej o najogólniejszych prawidłowościach rozwoju kultury; wprowadzono pojęcie „kulturologii oświaty”; pokazano, że kulturologia oświaty jako składowa oświatologii jest skierowana na rozstrzygnięcie współczesnych zagadnień kulturologicznych rozwoju oświaty (edukacja wielokulturowa i międzykulturowa, podejście kulturologiczne w edukacji, kształtowanie tezaurusa naukowego badań międzydyscyplinarnych w dziedzinie oświatologii na pograniczu „oświata-kultura”).
Culturological conception of osvitology in the context of the development of multicultural society
Such notions as „multicultural education”, „multicultural upbringing”, „intercultural education” in the national scientific space and Polish researchers’ works are analyzed in the article; the main stages of the development of the culturology as the complex of the humanitarian knowledge about the most common patterns of the culture development are observed; the notion „the culturology of education” is introduced; it is proved that the culturology of education as a part of osvitological knowledge is aimed at the solution of the modern culturological problems in the development of education (multi- and intercultural education, culturological approach in education; the forming of the scientific thesaurus of the interdisciplinary researches in the field of osvitology at the joint of the „education-culture”).
Swietłana O. Sysojewa, Kijowski Uniwersytet im. Borysa Hrinczenki, „Ruch Pedagogiczny” nr 1/2012