Wasyla Kremenia filozofia antropocentryczna, filozofia edukacji, współczesna antropozofia

W dziejach społeczeństw i państw zdarzają się sytuacje, w których na wiele lat rozstrzygają się losy ludzi — ich pomyślność, życiowe perspektywy, szczęście. Czas takich rozstrzygnięć nastał w kilku sąsiadujących z Polską państwach — w tym na bliskiej nam pod wieloma względami Ukrainie. Odzyskanie własnej państwowości, niepodległości, rozbudziło nadzieje na lepsze życie. Spełnienie się tych nadziei zależy jednak od wielu uwarunkowań i wielu mądrych poczynań. Uwarunkowania płyną ze świata — związane są m.in. z międzynarodową polityką, stanem światowej (a głównie europejskiej) gospodarki i rynkiem pracy oraz międzypaństwowymi, międzykorporacyjnymi i bankowymi przepływami kapitału, dostępem do dorobku światowej nauki i do informacji, możliwością korzystania ze światowych osiągnięć techniki i technologii. Uwarunkowania mają też charakter swoisty danemu społeczeństwu i państwu — są to np. własna historia, tożsamość społeczna, kondycja ekonomiczna i gospodarcza, stan państwa i jego instytucji, organizacja życia społecznego, ustrój, zakres praw i możliwości rozwoju ludzi — i wiele innych spraw ważnych w życiu jednostek i całych społeczeństw. Splot nader licznych czynników wyznacza współczesne życie i przyszłość — wiele przecież zależy także od mądrości i aktywności ludzi, od kreowania siebie i otaczającego świata.

W złożonych i trudnych warunkach egzystencji ludzie są często zagubieni, czują się bezradni, nie wiedzą, jak radzić sobie z problemami. Dotyczy to jednostek, dotyczy małych i dużych grup. Od tysiącleci stawiane są pytania o sens życia, wartości i cele życiowe, o to, jak żyć. Pomocy szukano u myślicieli, filozofów, a oni podejmowali próby rozważenia ważnych dla innych i dla siebie problemów. Tworzyli wizję świata i wskazywali na to, co ważne w życiu ludzi, określali obraz najważniejszych idei, cnót, formułowali przesłania, Wśród licznych spraw dostrzegali m.in. znaczenie organizacji życia społecznego, relacje między państwem i obywatelami. Zajmowali się tym już Platon (1994) i Arystoteles (2002), zajmowali się filozofowie, uczeni, myśliciele w następnych epokach. Trudno oprzeć się wrażeniu, że takie całościowe sposoby filozofowania stają się coraz rzadsze. Być może, skomplikowanie współczesnego świata nie sprzyja próbom ogarniania wielości spraw ludzkich. Ale właśnie w chaosie, w warunkach licznych kryzysów, zagubienia i niepewności jakże potrzebne wydaje się umiłowanie mądrości, filozofowanie, ogólne rozważanie istotnych kwestii człowieka i jego świata.

Potrzebę tę dostrzega i od lat stara się spełniać profesor Wasyl H. Kremeń — filozof, ale również pedagog, działacz społeczny, polityk, organizator nauki. Jego kolejna praca przetłumaczona na język polski — książka Filozofia antropocentryzmu w edukacyjnej przestrzeni — jest oryginalnym, inspirującym i pożytecznym przykładem uprawiania filozofii podejmującej istotne sprawy współczesnych ludzi. Rozważania filozoficzne osadzone zostały w kontekście przemian dokonujących się w świecie, transformacji społeczeństwa ukraińskiego i edukacji (w jej wymiarze ogólnym i w odniesieniu do teraźniejszości i przyszłości edukacji w Ukrainie)¹.

 

Odczytanie współczesnego świata i przejawów transformacji natury człowieka

Wrażliwość i wiedza filozofa, doświadczenie człowieka zaangażowanego w działalność społeczną i polityczną, umiejętność obserwowania zmian dokonujących się w bliskim i dalekim otoczeniu prowadzi Autora książki do nakreślenia obrazu świata — z blaskami i cieniami, z dobrymi i złymi stronami. Przede wszystkim, następuje niespotykany dotąd proces globalizacji wielu dziedzin życia — gospodarki, finansów, wymiany informacji. Niezwykle doniosłe odkrycia przynosi nauka — ludzie w coraz większym stopniu potrafią zmieniać warunki własnego życia, coraz lepiej znają kody genetyczne i umieją modyfikować uwarunkowania genetyczne, dzięki rozwojowi medycyny i innych nauk poszerzają się możliwości poprawy kondycji zdrowotnej i wydłużania czasu życia, rosną szanse wyraźnej poprawy jakości życia. Oszałamiające są jakościowe zmiany w technice i w technologiach. Dokonujące się przeobrażenia skłaniają do pytań o zmiany natury ludzkiej, o zakres możliwych i akceptowanych ingerencji w tę naturę. To pytania o to, co zachować w człowieku w postaci niezmienionej, jak określić tożsamość ludzi coraz bardziej uzależnionych od technologii, manipulacji. To również wątpliwości i obawy związane z eugeniką, zanikiem wartościowych obszarów kultury i duchowości społeczeństw, relatywizmem moralnym, konsumpcjonizmem oraz wieloma innymi zjawiskami i procesami coraz bardziej wyznaczającymi współczesne życie.

Filozof spostrzega zmiany cywilizacyjne jako nieuchronne. Przywołuje liczne przykłady odkryć, nowych zjawisk kulturowo-społecznych. Niezwykle bogate są odwołania do poglądów postaci kreujących obraz współczesnego świata i wizję przyszłości. Erudycyjna warstwa książki zaciekawia, budzi zastanowienie, skłania do prób własnych odpowiedzi na stawiane przez autora pytania. Istotnym wątkiem rozważań — zwracającym uwagę czytelników — jest szeroko uzasadniany pogląd o cywilizacyjnie wywoływanej zasadniczej transformacji natury ludzkiej.

Wasyl Kremeń przejawia szczególny niepokój i troskę o znaczenie wartości w życiu ludzi. Dostrzega symptomy kryzysu wartości uniwersalnych, słabości życia duchowego. Analizuje wypieranie wartości przez — jak nazywa się je — symulatory. Proces dyskredytacji wartości ilustruje przykładami czerpanymi m.in. z polityki, w której — zamiast wartości — dominują odmiany symulacyjnego sacrum. To kolejny wątek godny wnikliwego rozważenia, wyjaśniający wiele patologii życia społecznego.

Z punktu widzenia filozofa, pedagoga, humanisty nader znaczące są przemiany kultury. Globalizacja kultury wyraża się przede wszystkim w kulturze masowej. Globalna przestrzeń komunikacyjna dyktuje warunki także globalnego dialogu kulturowego — powstaje nowa kultura „tożsamości sensów”. Prowadzi to do osłabienia odrębnych kultur — lokalnych, narodowych itp. Autor nie ocenia roli tych nowych sensów i nowych kultur, ale przekonuje, że te nowe wymiary kultury oddziałują i będą jeszcze silniej oddziaływać na ludzi, na ich tożsamość. Człowiek „masowy”, po części produkt globalnej kultury, nie „uczłowiecza świata”, nie „uduchawia”. Innymi słowy — taki człowiek „zastygł” w rozwoju, nie doskonali siebie i nie ulepsza świata.

Wiedza filozofa i temperament ważnego uczestnika życia społecznego nie pozwala Autorowi poprzestać na roli obserwatora, a tym bardziej pogodzić się z przemianami świata i żyjących w nim ludzi. Opowiada się On za wartościami moralnymi i duchowymi jako podstawą orientacji życiowych. Potrzebna jest „restrukturyzacja porządku społecznego”, „odrodzenie” polegające na powrocie do uniwersalnych wartości — ideałów humanizmu, do harmonii filozofii i teologii (sprzeczność umysł versus wiara ma — jak pisze — charakter względny), do duchowości oraz religii. Człowiek — uważał przywołany w książce H.S. Skoworoda — ma dwie natury — „duchową” i „potworną”. Musi dokonywać wyborów i od niego wiele zależy. Wasyl H. Kremeń wierzy, że będą to wybory dobre. Pomóc w uformowaniu się świata wartości i w dokonywaniu wyborów powinna edukacja.

 

Społeczeństwo — tożsamość i rozwój

Procesy następujące w skali globalnej — w tym zmiany polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturowe i edukacyjne na gruncie europejskim — nie pozostają bez wpływu na spostrzeganie obrazu poszczególnych społeczeństw i na praktykę życia społecznego. W przypadku Ukrainy oddziaływaniom zewnętrznym — przemianom w skali światowej — towarzyszą skomplikowane zjawiska związane z kształtowaniem się ładu społecznego, modelu gospodarki i finansów, sfery kultury i edukacji — po uzyskaniu niepodległości przed dwudziestu laty. Skala tych oddziaływań — zewnętrznych i wewnętrznych — oraz ich intensywność sprawiają, że kształtowanie się modelu państwa i społeczeństwa jest trudne i wymaga rozważnych koncepcji i wielkiego wysiłku.

Wasyl Kremeń przypomina ciężkie, często tragiczne losy Ukraińców. Bardziej jednak interesują go wizje rozwoju, możliwości sprostania cywilizacyjnym wymogom, droga kształtowania (się) nowoczesnego społeczeństwa, które z powodzeniem uczestniczyć będzie we wszystkich sferach globalnej kooperacji. Zarówno w tej książce, jak i w innych pracach, wydobywa ważne elementy pozwalające określać wizję nowoczesnego społeczeństwa i z wizją tą z powodzeniem się zmierzyć.

Jednym z takich elementów jest niewątpliwie tożsamość narodowa. Tożsamość ta krystalizowała się od wieków, ale też była poddawana niszczącym doświadczeniom rusyfikacji, a po części także innym wpływom politycznym i kulturowym. Nader ważne jest zatem przypomnienie i odtworzenie historycznie ukształtowanych wyznaczników tożsamości ukraińskiej. W jednej ze swoich książek Wasyl Kremeń przywołuje historyczne korzenie tej tożsamości, przypomina wybitnych myślicieli i ich poglądy, relacje odrodzeniowej myśli ukraińskiej i europejskiej, trwałość idei humanistycznych w ukraińskiej myśli społecznej. Tradycyjnym spoiwem poczucia tożsamości była i jest idea ducha narodowego, duchowość narodowa w swoistym pojmowaniu ukraińskim. Myślą przewodnią pozwalającą lepiej zrozumieć duchowość ukraińską, rozważania o idei i ideologii narodowej, są odwołania do podstawowych idei — niejako fundamentów tej duchowości — homocentryzmu i kordocentryzmu. Homocentryzm jest odmianą humanizmu — odwołującego się zarówno do antyku, europejskiego Odrodzenia i Oświecenia, jak i — co ważne — do dorobku myślicieli ukraińskich (m.in. S. Orichowskiego-Roksolana, H. Smotryckiego, Sz. Pekalida, P. Mohyły, C. T. Stawrowieckiego, K. Sakowycza, H. Konyskiego, H.S. Skoworody) (Kremeń, 2008). Kordocentryzm to charakterystyczna dla Ukraińców „filozofia serca” i postulowane przez nią zachowanie.

Duchowość jest (ma być) jedną z podstawowych sił sprawczych rozwoju społeczeństwa. Kierunek rozwoju wyznaczają potrzeby i ambicje stosowne w nowoczesnym świecie. Oznacza to m.in. tworzenie się demokratycznego ładu społecznego, państwa prawa, udział w międzynarodowej wymianie myśli, produkcji towarów, usług. Wiele poczynań składać się musi na kreowanie nowoczesnego społeczeństwa i państwa (por. np. Kremeń, Tkaczenko, 1999). Warunkami powodzenia są m.in. twórczość i innowacyjność, a te mogą rozwijać się dzięki nauce i oświacie (por. Kremeń, 2005).

W tworzeniu się nowoczesnego społeczeństwa istotną rolę ma do spełnienia inteligencja — ludzie dobrze wykształceni, tworzący kulturę, zajmujący się gromadzeniem, ulepszaniem, upowszechnianiem i międzypokoleniowym przekazem wiedzy, umiejętności, zdolności. Inteligencja ukraińska — podobnie jak inteligencja w kilku państwach środkowoeuropejskich — jest niezwykłym fenomenem społecznym, ma meandryczną historię, otaczają ją różne mity. Ale w odrodzonej Ukrainie współczesna inteligencja ma zadania związane zarówno z kształtowaniem własnej tożsamości społecznej, wspólnoty wartości i etosu, jak i — tym bardziej — związane z rolami przypisanymi w rozwoju państwa i społeczeństwa. Wasyl Kremeń poświęca tym zagadnieniom wiele uwagi — dając dowód doceniania tej grupy społecznej. Rozważania o inteligencji w pewien sposób zderza z rozważaniami i pytaniami o intelektualistów i o elity społeczne. Sprawy te są na Ukrainie przedmiotem refleksji, ale — co więcej — również praktycznych starań przejawiających się w edukacyjnych poczynaniach sprzyjających kształceniu elit humanistyczno-technicznych (Kremeń, 2008). Właśnie inteligencja, intelektualne elity mają być częścią „władzy zaufania społecznego” — zaufania do nauki, techniki, kultury i edukacji.

 

Filozofia edukacji i edukacja

Spełnienie pragnień dotyczących odrodzenia świata wartości uniwersalnych, witalności wartości duchowych, ukraińskiej duchowości i tożsamości, a także pomyślnego życia ludzi, rozwoju społeczeństwa i państwa — spełnienia planów, nadziei na szczęśliwe życie — w dużej mierze zależy od edukacji. Edukacja wciąż jednak nie jest nastawiona na kształcenie i wychowanie przygotowujące do przyszłości. Autor podkreśla, że jedynie filozofia jest w stanie określić ideologię i społeczne wizje przemian i rozwoju współczesnej edukacji. Szczególnie powołana do tego wydaje się filozofia edukacji.

„Potrzeba wprowadzenia filozofii edukacji — pisze W. Kremeń — uwarunkowana jest statusem samej edukacji, której zadaniem jest uczyć i wychowywać (w ciągłej jedności tych procesów). Celem każdego systemu edukacyjnego jest kształtowanie świadomości człowieka, który łączyłby działalność zawodową z ogólnymi wartościami cywilizacyjnymi, będącymi podstawą tego systemu. Ze względu na to, że filozofia od początku swego istnienia zawsze odgrywała funkcję teoretyczno-refleksyjnej analizy egzystencji człowieka i jego rozwoju, stała się ona kluczowym elementem w kształtowaniu się nowych systemów oświatowych” (Kremeń, 2011). Wykład filozofii edukacji ogarniającej podstawowe zagadnienia celów, wartości, ideałów edukacji oraz sposobów osiągania celów, a także analizy i oceny wyników, przedstawiony został w tej książce, a ponadto w oddzielnej monografii Filozofia edukacji (opublikowanej w języku polskim w roku 2008). Jest to — nawiązująca do znaczącej już tradycji uprawiania filozofii edukacji (Lewowicki, Ognewjuk, Sysojewa, 2011) — oryginalna propozycja całościowego ujęcia istoty i sensu edukacji we współczesnym świecie. Rozważania prowadzone na gruncie filozofii edukacji stanowią podstawę formułowania sugestii dotyczących przemian systemu oświaty i wielu elementów tego systemu.

Na tle ogólnych uwag o słabościach i zadaniach współczesnej edukacji — Wasyl Kremeń koncentruje się na sprawach ukraińskiego systemu oświaty. Przywołuje znane słabości, wskazuje obszary wymagające zmian, odwołuje się do wielu opracowań diagnostycznych oraz dokumentów państwowych i resortowych, do wiedzy naukowej i doświadczeń pedagogicznych. Przede wszystkim wskazuje na potrzebę tworzenia — jak to nazywa — synergetycznego modelu rozwoju edukacji, w którym znaczące miejsce przypada filozofii antropocentryzmu i filozofii edukacji. W edukacji zgodnej z filozofią antropocentryzmu dominować powinna pedagogika osobowości, dążenie do jedności umysłu i mądrości oraz duchowości, związek mądrości z wartościami. Wśród wielu swoistych wyznaczników edukacji wymienione zostały m.in. pedagogika pokoju, pedagogika emancypacji, pedagogika podmiotowa, edukacja do wielokulturowości i edukacja przygotowująca do radzenia sobie w warunkach globalizacji wielu (może wszystkich) dziedzin życia. Oczywiście, ideami przewodnimi są humanizm, demokracja, tożsamość (w wielowymiarowych ujęciach — lokalna, narodowa, obywatelska, europejska, globalna). Wiedza, racjonalność pozostawać powinny w harmonii z kordocentryzmem, „czynnikiem duszy”, „poznaniem za pomocą serca”.

Podjęcie tych przesłań wymaga reformy wielu instytucji oświatowych, zmian w przygotowaniu nauczycieli i w ich myśleniu i postępowaniu pedagogicznym, zmian w relacjach nauczyciele — uczniowie, większych starań o edukację społeczną, powiązania edukacji z potrzebami państwa i społeczności lokalnych, a także m.in. przywrócenia kształcenia zawodowego, zmian w zarządzaniu siecią szkół. Absolwenci szkół — ludzie przyszłości — powinni być przygotowani do życia w cywilizacji energii i informacji.

Przesłania płynące z filozofii edukacji oraz odczytania tendencji rozwoju cywilizacji i potrzeb społeczeństwa ukraińskiego w coraz większym stopniu oddziałują na praktykę edukacji w państwie naszych sąsiadów. Autor książki — profesor Wasyl Kremeń — od lat należy do grona osób znacząco wpływających na życie społeczne i edukację. W latach krystalizowania się nowej państwowości Ukrainy pełnił odpowiedzialne funkcje polityczne i państwowe. W latach 2000-2005 był ministrem nauki i oświaty. Jest znanym i uznanym uczonym, autorem wielu ważnych prac z zakresu filozofii i filozofii edukacji. Pełni ważne funkcje akademickie, jest członkiem Narodowej Akademii Nauk Ukrainy i od paru kadencji jest prezydentem Narodowej Akademii Nauk Pedagogicznych Ukrainy. Wiedza, doświadczenie społeczne i udział w opracowywaniu strategii rozwoju edukacji dają szansę pomyślnego reformowania systemu edukacji. Wiele wskazuje na to, że filozofia i pedagogika kreowana przez profesora Wasyla Kremenia znajduje właściwe zrozumienie i praktyczne wykorzystanie w szeroko pojmowanym systemie edukacji.

 

Filozofia antropocentryzmu — Wasyla Kremenia współczesna antropozofia

Dzieło Wasyla Kremenia spaja i nadaje temu dziełu szczególny wyraz jego ujęcie filozofii skoncentrowanej na człowieku, ludzkim życiu, sensie i sposobach życia, naturze i rozwoju, niezwykłej roli edukacji we wprowadzaniu człowieka w świat kultury, w świat wartości. Istotnymi filarami konstrukcji teoretycznej, jaką jest filozofia antropocentryczna, są wartości i duchowość — w tym połączenie obu tych kategorii w wartości duchowe. Autor wydobywa z tradycji myśli społecznej, myśli filozoficznej (europejskiej w ogóle i ukraińskiej) tropy humanizmu, spostrzegania człowieka i jego relacji ze światem idei, ludzi, przyrody i rzeczy. Nie stroni od metafizyki — to metafizyka tłumaczy pojawienie się człowieka (por. s. 70), „to, co materialne — zaznacza — jest akumulacją energii duchowej” (s. 35). Wartości moralne i duchowe traktuje jako podstawy antropocentryzmu (s. 73) i głosi prymat wartości duchowych nad wartościami materialnymi (por. np. s. 63). Wartości i duchowość określają człowieka, jego człowieczeństwo.

Filozofia antropocentryzmu jest jednak czymś więcej — jest wiedzą o człowieku, może stać się mądrością o człowieku. Rozważa ludzkie dzieje, egzystencję, naturę i jej zmienność, sens życia, wartości jednostki i możliwości oraz sposoby ich realizacji (także możliwości edukacyjne). Wasyla Kremenia wiedza o człowieku — eksponując idee humanizmu, duchowość, kordocentryzm — łączy rozległy dorobek nauki, doświadczenie, realia współczesnego świata i przewidywania dotyczące przyszłości ze światem wartości, przewodnich idei życia ludzkiego. W edukacji następować ma korelacja mądrości z wartościami (por. np. s. 259 i inne), edukacja może być (jest, bywa) koncentracją na duchowości jako jedności umysłu i mądrości (s. 238). Edukacja jest (może być — również dzięki temu) drogą przygotowania do życia godnego, wartościowego i pomyślnego — w warunkach współczesnego, zmieniającego się świata.

Wasyl Kremeń o filozofii antropocentryzmu pisze, że filozofia ta „skupia się na wartościach jednostki oraz sposobach i możliwościach ich realizacji. Logika obiektywna (…) współczesnego życia społeczno-politycznego i kulturalnego sprawia, że humanizm i filozofia antropologiczna przekształcają się w nowy rodzaj światopoglądu — antropocentryzm. Nie jest to tylko część filozofii w jej wymiarze humanistyczno-antropologicznym. Naturalna zbieżność filozofii i antropologii doprowadziła do powstania nowej dyscypliny, która kładzie nacisk na (…) człowieka we wszystkich aspektach jego istnienia. Antropocentryzm jest aktualizacją tendencji humanistycznych w epoce nowożytnej” (s. 21). I dalej: „Filozofia antropocentryzmu to nie tylko kolejna teoria filozoficzna i antropologiczna, ale przekształcenie rozważań filozoficznych i humanistycznych w nowy rodzaj metafilozofii i światopoglądu, odnoszących się bezpośrednio do wyższych sensów bytu, oddziałujących poprzez życie i żywe myślenie. Pierwszą formą takiego światopoglądu była sama filozofia, która stała się źródłem nie tylko nauki, ale antropocentryzmu, humanizmu racjonalnego. Filozofia podzieliła nauki o człowieku, wychodzące z niej, według racjonalności treści, która dopóki była, nauki humanistyczne się rozwijały, przynosiły owoce i wyniki. Ale kiedy się wyczerpała, rozwój idei humanistycznych pod wpływem racjonalizmu i obiektywizmu rozpadł się na wyspecjalizowane formacje i ich przedmiotowe organizmy uległy zniszczeniu. Należy zaznaczyć, że w przeciwieństwie do tendencji racjonalistycznych w ukraińskiej myśli filozoficznej epoki odrodzenia powstaje wyraźna tendencja antropocentryczna. Pełniła ona funkcje ogólnej nauki o człowieku, stając się swojego rodzaju odrodzeniem pierwotnej mądrości filozoficznej” (s. 22).

Do tej tradycji nawiązuje filozofia antropologiczna Wasyla Kremenia. Można ją również odczytać jako współczesną antropozofię — naukę o człowieku, spostrzegającą go w różnych sferach życia.

 

*

 

Kolejna książka profesora Wasyla Kremenia przetłumaczona na język polski jest w znacznej mierze rozwinięciem i syntezą poprzednich prac publikowanych na Ukrainie i w Polsce. Sygnalizowane podstawowe obszary rozważań autora znajdują szczegółowe rozwinięcie i liczne odniesienia, komentarze, sugestie w poszczególnych partiach książki. Wizja filozofii antropocentrycznej, filozofii edukacji, wizja człowieka i jego edukacji skłaniają do refleksji, inspirują, wzbogacają wiedzę pedagogiczną, stanowią zachętę do krytycznego spojrzenia na edukację i podjęcie jeszcze większych niż dotąd wysiłków, by uczynić edukację bardziej przyjazną i pożyteczną korzystającym z niej ludziom.

 

Przypisy

¹ Refleksje na kanwie książki: W.H. Kremeń: Filozofia antropocentryzmu w edukacyjnej przestrzeni, tłum. z języka ukraińskiego F. Szlosek i A. Bratczuk, ITE PIB, Radom 2011 (tekst ten zamieszczony został jako wprowadzenie do książki).

 

Literatura

Arystoteles (2002): Polityka, De Agostini: „Altaya”, Warszawa

Kremeń W.H., Tkaczenko W. (1999): Ukraina: szlach do sebe. Problemi suspilnoj transformaciji, Druk, Kijów

Kremeń W.H. (2005): Oswita i nauka w Ukraini: innowacijni aspekti. Strategija. Realizacija. Rezultati, Gramota, Kijów

Kremeń W.H. (2008): Filozofia edukacji, ITE PIB, Radom

Kremeń W.H. (2008): Filosofija oswiti: elita i intelligencija, w: Problemi ta perspektiwa formuwannia nacionalnoj humanitarno-technicznoj eliti, red. L.L. Toważryjanskij, O.G. Romanowskij, Ministerstwo oswiti i nauki Ukrainy, Akademija pedagogicznich nauk Ukrainy, Kijów

Kremeń W.H. (2011): Filozofia antropocentryzmu w edukacyjnej przestrzeni, ITE PIB, Radom

Lewowicki T., Ognewjuk W., Sysojewa S. (red.) (2011): Całościowe ujęcia edukacji — ku spotkaniu z oświatologią, WSP ZNP, Warszawa

Platon (1994): Państwo, t. 1-2, Alfa-Wero, Warszawa

 

Wasyla Kremenia filozofia antropocentryczna, filozofia edukacji, współczesna antropozofia

Autor artykułu — prof. Tadeusz Lewowicki — przybliża czytelnikom sylwetkę prof. Wasyla H. Kremenia — filozofa, pedagoga, działacza społecznego, polityka, organizatora nauki. W. Kremeń rozważania filozoficzne osadza w kontekście przemian dokonujących się w świecie, ale przede wszystkim interesuje go transformacja społeczeństwa ukraińskiego oraz ukraiński system oświaty. Przywołując obszary wymagające zmian, wskazuje potrzebę tworzenia synergetycznego modelu edukacji, w którym znaczne miejsce przypada filozofii antropocentryzmu i filozofii edukacji.

 

Vasyl Kremen’s anthropocentric philosophy, philosophy of education, contemporary anthroposophy

The author of the article — prof. Tadeusz Lewowicki — introduces readers the figure of prof. Vasyl H. Kremen — a philosopher, educator, social activist, politician, an organizer of science. V. Kremen embeds his philosophical considerations in the context of changes taking place in the world, but primarily he is interested in the transformation of Ukrainian society and Ukrainian educational system. Recalling the areas for change, he indicates a need to create a synergetic model of education, which accounts for a significant place of philosophy of anthropocentrism and philosophy of education.

 

Tadeusz Lewowicki, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, „Ruch Pedagogiczny” nr 1/2012