Między Polską a Europą — więzi społeczne młodzieży na pograniczach

Jeszcze kilka lat temu, wraz z rozwojem procesu globalizacji i nastaniem ery ponowoczesności, wieszczono koniec państwa narodowego, rozluźnienie więzi społecznych, lokalnych na rzecz mobilności, indywidualizacji oraz interakcji w cyberprzestrzeni. Wprawdzie „znakiem nowoczesności jest zwiększenie skali oraz zasięgu mobilności, a przez to nieuchronne osłabienie więzów wspólnot i lokalnych sieci interakcji” (Bauman, 2012, s. 46-47), to jednak potrzeby człowieka nie podlegają tak szybkim zmianom i ciągle chce on należeć do rzeczywistej wspólnoty oraz odczuwać zakorzenienie.

Zjawiska te sprawiły, że „posiadanie tożsamości” wydaje się jedną z najbardziej uniwersalnych potrzeb człowieka (Bauman, 2012, s. 48), a tworzenie tożsamości człowieka stało się procesem bardziej świadomym. Dotyczy to zwłaszcza osób należących do mniejszości narodowych i żyjących na wielokulturowych pograniczach. Pogranicza, obszary zamieszkane przez wielonarodowe społeczności, zostały uznane za laboratoria, gdzie jak w soczewce skupiają się zjawiska społeczno-kulturowe. Na pograniczach toczy się nieustanny eksperyment naturalny. Działające tam mechanizmy sprawiają, że od pokoleń ludzie — będący różnych narodowości, wyznań, kultur — współżyją bez większych konfliktów, a nawet wspierają się i pomagają sobie.

Egzemplifikacją przywołanych kwestii są wyniki badań przeprowadzonych na przełomie 2010 i 2011 roku w Republice Białorusi, na Ukrainie i w Republice Czeskiej. Przedmiotem szerszych badań porównawczych były społeczne uwarunkowania poczucia tożsamości uczniów ze szkół z polskim językiem nauczania (Grabowska, 2012). W niniejszym artykule omówię kwestie będące wskaźnikami zachowań tożsamościowych w obszarze regionalnym: więź z regionem, z grupą mniejszościową oraz odczucia przynależności do grupy.

Założenia teoretyczne i metodologiczne badań

Poczucie tożsamości młodych ludzi będących członkami polskich mniejszości narodowych — żyjących od wielu pokoleń poza granicami Macierzy — jest uwarunkowane wieloma czynnikami. W konstrukcji teoretycznej podjętych badań przyjęłam Teorię Zachowań Tożsamościowych (TZT) Tadeusza Lewowickiego (1995, s. 51-63; 1997, s. 35-40; 2001, s. 159-165). W TZT autor odwołuje się do zjawisk i procesów właściwych poszczególnym społecznościom i do bardzo różnych kontekstów politycznych, społecznych, kulturowych, gospodarczych i innych, jak wreszcie do teorii psychologicznych, socjologicznych ułatwiających zrozumienie czy interpretację rejestrowanych faktów, zjawisk i procesów. Przyjęta teoria pozwoliła poznać i opisać zróżnicowane warunki społecznego funkcjonowania na Białorusi, Ukrainie i w Czechach, zarówno w aspekcie historycznym, jak i współcześnie. Założyłam bowiem, że społeczne warunki funkcjonowania młodych ludzi znajdą odzwierciedlenie w ich deklarowanym poczuciu tożsamości i ich zachowaniach tożsamościowych.

Przyjętą teorię dopełnia teoria tożsamości społecznej Henriego Tajfela (1982). Autor proponuje spojrzenie na tożsamość jednostki z perspektywy społecznej i jednostkowej. Punktem wyjścia prowadzonych rozważań jest założenie, że tożsamość, jej doświadczanie, wysiłek samookreślenia wiąże się, z jednej strony, z procesem stawania się i wyboru siebie, a z drugiej, z wpisaniem w jakiś rodzaj kulturowego porządku, w którym jednostka trwa, a który daje poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa.

Dalszego uszczegółowienia założeń dokonałam, korzystając z koncepcji tożsamości narodowej Grzegorza Babińskiego (1997a, s. 84). Zaproponowane przez autora trzy komponenty wpisują się w teorię H. Tajfela, charakteryzowaną jako teoria poznawczo-motywacyjna, przy czym element wiedzy o sobie zawiera też wiedzę o zachowaniach. Dotychczasowe wyniki badań świadczą, że na omawianych pograniczach dochodzi do „podwojenia”, „potrojenia” tożsamości (Lewowicki, 1995, s. 58). Odwołałam się zatem do wcześniejszych ustaleń G. Babińskiego (1997b, s. 16-17), T. Lewowickiego (1995, 2011, s. 491-493), Jerzego Nikitorowicza (2009, s. 369-370).

Wybierając kraje do przeprowadzenia badań porównawczych, kierowałam się autochtonicznym charakterem polskich mniejszości narodowych na Białorusi, Ukrainie i w Czechach. Uwzględniając różny poziom rozwoju szkolnictwa w poszczególnych krajach, a zarazem wiek uczniów, do badań wybrałam szkoły średnie z polskim językiem nauczania. Badania właściwe z zastosowaniem ankiety audytoryjnej przeprowadziłam w roku szkolnym 2010/11 wśród uczniów ze szkół średnich z polskim językiem nauczania w Republice Białorusi (w Grodnie i w Wołkowysku w listopadzie 2010 roku), na Ukrainie (we Lwowie i w Mościskach w grudniu 2010 roku) i w Republice Czeskiej (w Czeskim Cieszynie w lutym 2011 roku)¹. W badaniach wykorzystałam również podejście jakościowe, prowadziłam obserwacje, wywiady z ekspertami społecznymi, działaczami młodzieżowymi i liderami.

Zachowania przejawiane przez młodzież w obszarze regionalnym

Region daje młodemu człowiekowi poczucie przynależności i jest często punktem odniesienia przez całe życie. Region w ujęciu socjologicznym jest korelatem regionalnej zbiorowości, która będąc zbiorowością terytorialną, w większym bądź w mniejszym stopniu ma poczucie swojej odrębności, ale nie uważa się za naród (Ossowski, 1967c, s. 252).

Identyfikacja z terytorium jest jednym z głównych elementów tożsamości człowieka i zajmuje ważne miejsce w całościowej tożsamości człowieka. Na bazie identyfikacji z miejscowością, regionem budowane są kolejne płaszczyzny identyfikacji — narodowa, państwowa, kontynentalna i globalna. Badani uczniowie najczęściej deklarowali poczucie tożsamości w więcej niż jednej płaszczyźnie, na Białorusi najczęstsze są deklaracje w trzech, czterech i pięciu płaszczyznach, na Ukrainie w czterech i pięciu wymiarach, a w Czechach w czterech, pięciu i sześciu wymiarach. Uczniowie określali siebie jako mieszkańca swojej miejscowości (86,0 proc. B, 87,1 proc. U, 94,3 proc. Cz), mieszkańca regionu (82,6 proc. B, 90,1 proc. U, 93,9 proc. Cz), Polaka (86,8 proc. B, 78,2 proc. U, 69,3 proc. Cz), Europejczyka (58,7 proc. B, 64,4 proc. U, 84,1 proc. Cz) i obywatela świata (59,3 proc. B, 71,3 proc. U, 87,1 proc. Cz). Określenie siebie w pięciu płaszczyznach zadeklarowało 35,8 proc. badanych uczniów na Białorusi, 38,6 proc. na Ukrainie, a 39,0 proc. w Czechach. Badani na wszystkich pograniczach najrzadziej czują się obywatelami państw, w których mieszkają (37,2 proc. B, 41,7 proc. Cz, 44,6 proc. U).

Charakterystyczne dla identyfikacji z regionem jest zaangażowanie emocjonalne i odczuwanie więzi z grupą/grupami, do której/których się przynależy. Pisząc w liczbie mnogiej, odnoszę to do sytuacji osób należących do mniejszości, które nie zawężają społecznego uczestnictwa do swojej grupy narodowej. W poprzednich pokoleniach Polacy mieszkający w ościennych państwach byli zmuszeni do „zamrożenia” kontaktów z Polską i polskością. Skupiali się na pielęgnowaniu i kultywowaniu polskości w obrębie swojej rodziny. Przemiany polityczne na początku lat 90. XX wieku nieznacznie poprawiły sytuację polskich mniejszości narodowych, ale kontakt z polską kulturą narodową nadal ma tylko nieznaczna część Polaków. Otwarcie się mniejszości narodowych na inne kultury zaowocowało wielowymiarowymi identyfikacjami, w których dość znaczący jest wymiar europejski i globalny. Młodzież — znając języki (polski, kraju zamieszkania, angielski) — swobodnie uczestniczy w wielu kulturach, mniejszościowej, większościowej, europejskiej.

Czym zatem dla młodych członków polskiej mniejszości narodowej jest region i w jakich zachowaniach przejawia się ich poczucie tożsamości w tym obszarze?

Więź społeczna jest w literaturze różnie interpretowana, a „najczęściej rozumiemy ten zwrot jako równoważnik starego francuskiego wyrażenia: esprit de corps. Składa się na to aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowywania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, ale i gotowość do przekładania interesów grupy ponad interesy osobiste, jeżeli taki konflikt zajdzie, albo przynajmniej przekonanie, że się powinno interesy grupy przedkładać nad swoje” (Ossowski, 1967b, s. 153-154). Jan Szczepański, obok rozumienia więzi społecznej jako subiektywnego poczucia łączności i składających się nań postaw, tendencji i nastawień, wskazuje, że członkowie zbiorowości terytorialnych są połączeni więzią wynikającą z faktu zamieszkiwania na terytorium uważanym za wspólne i więzią podobnych lub wspólnych związków z terenem (Szczepański, 1970, s. 375).

Dla uczniów region, w którym żyją, ma szczególne znaczenie. Większość badanych podawała więcej niż jedną odpowiedź. Wskazywano przede wszystkim czynniki, które — za J. Szczepańskim — składają się na obiektywny wymiar więzi: miejsce urodzenia (62,7 proc. B, 59,4 proc. U, 61,4 Cz), miejsce zamieszkania (50,0 proc. B, 45,8 proc. U, 55,7 proc. Cz). Region, stwierdzał J. Szczepański (1970, s. 376), dostarcza środków zaspokojenia potrzeb, a jego cechy wyznaczają rozmieszczenie członków społeczności w przestrzeni. Młodzież wymieniła także czynnik związany z subiektywnym poczuciem więzi, region jest dla niej miejscem bliskim sercu (36,4 proc. B, 42,7 proc. U, 54,9 proc. Cz). Sens subiektywny stanowi poczucie emocjonalnego przywiązania do miejsca zamieszkania, przejawiającego się w postawach, w patriotyzmie lokalnym, gotowości do pewnych działań altruistycznych na rzecz swojej społeczności, ale także na przyzwyczajeniu, na wzmożonym poczuciu bezpieczeństwa, jakie daje życie wśród „swoich”, na przeniesieniu związków emocjonalnych z innymi grupami na zbiorowość terytorialną. Szczepański (1970, s. 376) dodawał, że grupa społeczna i wszelkie zbiorowości istnieją dlatego, że zaspokajają potrzeby ludzi w nich skupionych, że są czynnikiem życia człowieka. Dla niewielu badanych region jest tylko miejscem na mapie (8,5 proc. B, 7,3 proc. U, 13,8 proc. Cz) czy miejscem nauki (9,3 proc. B, 7,3 proc. U, 19,9 proc. Cz).

Osadzenie człowieka w swoim regionie jest istotne ze względu na doświadczenia zdobywane w tym środowisku. Pozytywne zabarwienie emocjonalne więzi sprawia, że „w miarę narastania naszych osobistych doświadczeń rozrasta się nasza prywatna ojczyzna. Inny zasięg ma ojczyzna prywatna dziecka, inny młodzieńca” (Ossowski, 1967a, s. 221). W subiektywnym wymiarze więzi odzwierciedla się wyróżniony przez G. Babińskiego składnik oceny postawy wobec regionu. Więź z regionem, nazywana również więzią terytorialną, jest budowana na emocjonalnym związku nie tylko z regionem, ale również — a może przede wszystkim — z ludźmi, z grupą, do której się należy, z jej kulturą, tradycją, obyczajami.

Analizując otrzymane wyniki, można zauważyć regionalne zróżnicowanie odczuwanych więzi. Na Białorusi, rzadziej niż na innych pograniczach, wskazywano subiektywny wymiar więzi. Region dla młodych Polaków z Białorusi jest najczęściej miejscem urodzenia. Korzystając z wyników szerszych badań, można tłumaczyć to ich tęsknotą za Polską, chęcią wyjazdu na studia do Polski i pozostania tu na stałe. Jest to w dużej mierze spowodowane sytuacją polityczną i społeczną w ich kraju zamieszkania i prowadzoną polityką wobec polskiej mniejszości narodowej. Utrudniona działalność polskich organizacji mniejszościowych i ich mała liczba prowadzi w efekcie do słabego ukształtowania więzi społecznych. Uczniowie dostrzegają trudną sytuacją Polaków, niemożność otwartego przyznawania się do polskości, pielęgnowania dziedzictwa kulturowego, a nawet uczenia się języka polskiego.

Identyfikacja z terytorium budowana jest na emocjonalnym związku z grupą, jej kulturą i tradycją oraz z określonym regionem. Większość badanych na wszystkich trzech pograniczach przejawia pozytywne odczucia związane z regionem, aczkolwiek różnią się one intensywnością. Uczniowie deklarują przede wszystkim zadowolenie (53,6 proc. B, 46,2 proc. U, 58,6 proc. Cz), radość (40,0 proc. B, 49,5 proc. U, 45,6 proc. Cz) i dumę (19,1 proc. B, 24,7 proc. U, 38,5 proc. Cz). Najwięcej pozytywnych odczuć związanych z własnym regionem wymienili uczniowie z Zaolzia, oni również najrzadziej wskazywali obojętność (24,5 proc. B, 18,3 proc. U, 16,3 proc. Cz). Uczucia negatywne wobec własnego narodu pojawiają się niezbyt często. Uczniowie odczuwają niechęć (8,2 proc. B, 6,5 proc. U, 0,8 proc. Cz), irytację (3,6 proc. B, 4,3 proc. U, 4,2 proc. Cz) i wstyd (6,5 proc. B, 2,7 proc. U, 1,3 proc. Cz).

W więzi terytorialnej, jak i w więzi z grupami znajduje odzwierciedlenie nasza potrzeba przynależności. Jest ona jedną z najbardziej podstawowych i najsilniejszych potrzeb człowieka i zarazem jedną z potrzeb najbardziej społecznych (Baumeister, 2011, 117). Badani uczniowie czują się najbardziej związani z rodziną (od 92,6 proc. do 96 proc.) i z kolegami ze szkoły (od 75,2 proc. do 88,5 proc.). Młodzież zadeklarowała również więź z grupą mniejszościową (55,4 proc. B, 66,7 proc. U, 58,8 proc. Cz). Równie intensywnie badani czują się związani ze społecznościami większościowymi krajów zamieszkania (54,5 proc. B, 51,5 proc. U, 54,2 proc. Cz).

W przejawianym stosunku emocjonalnym badanej młodzieży do regionu zawiera się stosunek poprzednich pokoleń do tych ziem przekazany w procesie socjalizacji, a także dzisiejsze położenie polskiej mniejszości narodowej w danym kraju. Te pozytywne odczucia żywione do swojego regionu są uzasadnione potrzebą utrzymania pozytywnej samooceny (Tajfel, 1982).

Podsumowanie

Ludzie na pograniczach ukształtowali własne sposoby przetrwania w trudnych warunkach, a w dzisiejszym ponowoczesnym świecie młodzi potrafili zbudować tożsamość zawierającą zarówno przynależność narodową, jak i państwową/obywatelską. Większość badanych deklaruje wielowymiarowe poczucie tożsamości. Dla uczniów z Białorusi podstawowym samookreśleniem jest polska identyfikacja narodowa (86,8 proc.), na Ukrainie identyfikacja regionalna (90,1 proc.), a w Czechach lokalna (94,3). Tożsamość regionalna kształtuje się wcześniej niż pozostałe, które ją wzbogacają.

Deklarowane wielowymiarowe identyfikacje uczniów można interpretować na wiele sposobów. Po pierwsze, młodzież korzysta z możliwości identyfikowania się z wieloma grupami i należenia do nich. Po drugie, wielowymiarowe identyfikacje dają możliwość uniknięcia jednoznacznej identyfikacji, tak jak to było w poprzednich pokoleniach. Można czuć się zarówno Polakiem, jak i Białorusinem/Ukraińcem/Czechem i łączyć je z innymi wymiarami. Jednoznaczne, jednowymiarowe wybory zamykają na uczestnictwo w innych grupach. Po trzecie, słaba obecność wymiaru państwowego/obywatelskiego w identyfikacjach badanych może być związana z ograniczoną jeszcze partycypacją w życiu grupy większościowej. T. Lewowicki (2012, s. 35), zauważa, że (samo)identyfikacja, tożsamość wielowymiarowa budzi sprzeciw w państwach, w których — po rozpadzie poprzednich organizmów państwowych — odradza się i jest na nowo tworzona tożsamość państwowa. W tych krajach nie ma zrozumienia i akceptacji wyborów tożsamościowych. Gdyby Polacy wyrzekli się polskości lub mieli do niej „chłodniejszy” stosunek, to — należy przypuszczać — byliby chętniej włączani do grupy większościowej. Po czwarte, niezbyt silne identyfikacje w wymiarze narodowym (polskim) mogą być odzwierciedleniem „zamrożenia” przez dziesięciolecia kontaktów Polski z Polakami mieszkających na obczyźnie, a zwłaszcza na Wschodzie i w Czechosłowacji. Osoby należące do polskich mniejszości narodowych „musiały” znaleźć inną grupę, która da poczucie bezpieczeństwa. Taką grupą jest dla nich grupa mniejszościowa, a poczucie bezpieczeństwa wzmacnia osadzenie w regionie, w ziemi przodków. Młodych Polaków, członków polskich mniejszości narodowych cechuje silna — o zabarwieniu pozytywnym — więź z regionem, który jest dla nich ziemią rodzinną, a nawet ojczyzną. Wśród polskiej społeczności na Zaolziu w świadomości społeczności Zaolzie jest regionalną ojczyzną. Wyjaśnienia należy szukać w uwarunkowaniach historycznych. Częste zmiany przynależności państwowej, a także stosunek zagranicznej ojczyzny do Polaków z Zaolzia w okresie komunistycznym sprawiły, że wśród mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, posługujących się powszechnie na co dzień gwarą, ukształtowało się poczucie odrębności, wzmacniane zróżnicowaniem religijnym tego obszaru (Grabowska, 2012). Skrzyżowanie różnych, współdziałających czynników doprowadziło do wzmocnienia poczucia odrębności poprzez rozwój kultury regionalnej, obecnej i żywej także w najmłodszym pokoleniu. Wyniki badań potwierdziły zatem wcześniejsze założenie o występowaniu silnej więzi z regionem.

Zaproponowane wyjaśnienia zapewne nie wyczerpują możliwych interpretacji.

Przypisy

¹ Na Białorusi w badaniach uczestniczyło 122 uczniów, na Ukrainie 101 uczniów, a w Czechach 264 uczniów i były to grupy reprezentatywne.

Literatura

Babiński G. (1997a): Pogranicze polsko-ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, „Nomos”, Kraków

Babiński G. (1997b): Socjologiczne aspekty tożsamości narodowej, w: Tożsamość narodowa młodzieży na pograniczach, red. Z. Jasiński, A. Kozłowska, UO, Opole

Bauman Z. (2012): Kultura jako praxis, PWN, Warszawa

Baumeister R. (2011): Zwierzę kulturowe. Między naturą a kulturą, PWN, Warszawa

Erikson E.H. (2000): Dzieciństwo i społeczeństwo, „Rebis”, Poznań

Grabowska B. (2012): Kim czują się młodzi Polacy na obczyźnie? Kreowanie tożsamości w warunkach pogranicza, w: Edukacja międzykulturowa — dokonania, problemy, perspektywy, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Lewowicki T. (1995): Problemy tożsamości narodowej — w poszukiwaniu sposobów uogólnionych ujęć kwestii poczucia tożsamości i zachowań z tym poczuciem związanych, w: Edukacja a tożsamość etniczna, red. M.M. Urlińska, UMK, Toruń

Lewowicki T. (1997): Wyznaczniki tożsamości narodowej (wiedza o determinantach tożsamości i zachowań tożsamościowych jako element edukacji), w: Tożsamość narodowa młodzieży na pograniczach, red. Z. Jasiński, A. Kozłowska, UO, Opole

Lewowicki T. (2001): Szkic do teorii zachowań tożsamościowych, w: W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, UŚ Filia w Cieszynie, Cieszyn

Lewowicki T. (2011): O doświadczeniach edukacji wielokulturowej oraz perspektywie edukacji i pedagogiki międzykulturowej, w: Edukacja międzykulturowa — dokonania, problemy, perspektywy, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Lewowicki T. (2012): Edukacja międzykulturowa — bilans otwarcia 2012, „Edukacja Międzykulturowa”, nr 1

Nikitorowicz J. (2009): Edukacja regionalna i międzykulturowa, WAiP, Warszawa

Ossowski S. (1967a): Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: tegoż Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa

Ossowski S. (1967b): O osobliwościach nauk społecznych, w: tegoż Dzieła, t. 4 O nauce, PWN, Warszawa

Ossowski S. (1967c): Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim, w: tegoż Dzieła, t. 3 Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa

Szczepański J. (1970): Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa

Tajfel A. (1982): Introduction, w: Social Identity and Intergroup Relations, red. H. Tajfel Cambridge University Press, Cambridge. Za: R. Szwed: Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne na temat związków pomiędzy tożsamością społeczno-kulturalną a stosunkiem do obcych, KUL, Lublin 2003

Między Polską a Europą — więzi społeczne młodzieży na pograniczach

Problematyka poruszana w niniejszym artykule jest wycinkiem szerszych prac związanych z realizacją projektu Poczucie tożsamości młodzieży i jego uwarunkowania (studium polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu w perspektywie porównawczej).

Omówione zastały deklarowane zachowania badanych uczniów ze szkół z polskim językiem nauczania na Białorusi, na Ukrainie i w Czechach w obszarze regionalnym. Potwierdzenie znalazło założenie o społecznych uwarunkowaniach zachowań tożsamościowych. Badani deklarują silną więź z polską mniejszością narodową, a wielowymiarowa tożsamość daje im możliwość określania siebie w wielu płaszczyznach i równoczesnej identyfikacji z regionem, Polską, z krajem zamieszkania i z Europą.

Słowa kluczowe: zachowania tożsamościowe, młodzież, polska mniejszość narodowa na Białorusi, Ukrainie i w Czechach

Between Poland and Europe — social bonds of borderland youth

The issues discussed in the presented text constitute a small section of broader studies associated with the implementation of the project Youth’s feeling of identity and its determinants (a study of the Polish national minority in Zaolzie in the comparative perspective).

What has been considered in this study are the declared behaviour patterns of examined learners from schools with Polish as the teaching language in Belarus, Ukraine and the Czech Republic concerning the regional identity. The assumption of social determinants of identity behaviours has been confirmed. The respondents declare a strong bond with the Polish national minority and their multidimensional identity allows them for identifying themselves in many layers with simultaneous identification with the region, Poland, the country in which they live and Europe.

Keywords: identity behaviours, youth, Polish national minority in Belarus, Ukraine and the Czech Republic

Barbara Grabowska, Uniwersytet Śląski, „Ruch Pedagogiczny” nr 4/2012