Wybrane czynniki kształtujące satysfakcję z pracy nauczyciela
Wstęp
Nauczyciele wykonują pracę, która ma ogromne znaczenie dla całego społeczeństwa. Warunkiem pozytywnych rezultatów pracy nauczyciela jest jego zaangażowanie, powiązane z odczuwaniem satysfakcji zawodowej. Trudno wyobrazić sobie dobrego nauczyciela, który nie lubi swojej pracy i nie jest z niej zadowolony. Problematyka satysfakcji z pracy nauczycieli jest więc istotnym zagadnieniem, które warto analizować w różnych aspektach, z uwzględnieniem wielorakich czynników i specyfiki pracy nauczyciela. Odczuwanie satysfakcji z pracy ma charakter indywidualny, zatem przy badaniach tego zjawiska warto poznać osobiste doświadczenia nauczycieli w tym zakresie. Umożliwia to zrozumienie nauczycieli, ich sposobu postrzegania i wyjaśniania satysfakcji związanej z wykonywaniem zadań zawodowych oraz wyodrębnienie czynników, które sprawiają, że nauczyciele są zadowoleni ze swojej pracy.
W artykule podjęto problematykę satysfakcji z pracy nauczycieli, w tym zagadnienia teoretyczne stanowiące podstawę przeprowadzonych badań, a także zaprezentowano założenia badań oraz analizę otrzymanych wyników.
Pojęcie satysfakcji z pracy
Satysfakcja z pracy odnosi się do nastawienia człowieka do wykonywanych przez niego obowiązków zawodowych. Można ją opisać jako uczuciową reakcję „przyjemności lub przykrości, doznawaną w związku z wykonywaniem określonych zadań, funkcji oraz ról” (Bańka, 2000, s. 329), która przejawia się w pozytywnych lub negatywnych uczuciach i postawach wobec obowiązków zawodowych (Schultz, Schultz, 2006). Zadowolenie z pracy pociąga za sobą „przyjemny stan emocjonalny, będący rezultatem oceny swojej pracy i doświadczenia zawodowego” (Locke, 1976, s. 1304), czyli podstawą odczuwania satysfakcji zawodowej jest zarówno poznanie powiązane z oceną, jak i emocje, refleksje i doznawane uczucia. Satysfakcja oznacza taki poziom zadowolenia, na którym wykonywanie pracy daje poczucie sukcesu, radość z rozwoju zawodowego i realizacji ważnych wartości (Bartkowiak, 2009) oraz oznacza pełne identyfikowanie się nauczyciela ze swoim zawodem i miejscem pracy.
Odczuwanie satysfakcji zawodowej jest doznaniem indywidualnym — to, co przynosi satysfakcję i zadowolenie jednemu pracownikowi, dla kogoś innego może być niewystarczające. Ma to związek z osobistą oceną warunków pracy i osiągniętych efektów, będących konsekwencją posiadania pracy (Schneider, Snyder, 1975). Można stąd wnioskować, że satysfakcja zawodowa ma związek z indywidualną percepcją bilansu wykonywanej pracy (włożonego wysiłku oraz rezultatów), który jest postrzegany poprzez osobiste, unikalne uwarunkowania — potrzeby i oczekiwania, przyjęte wartości i zajmowane postawy. Satysfakcja zawodowa odnosi się do wewnętrznej oceny korzyści, jakie przynosi wykonywana praca, i przejawia się w zachowaniach zawodowych oraz w reakcjach emocjonalnych i odczuciach dotyczących pracy (Judge i in., 2012). Jest stanem świadomości związanym z indywidualnym postrzeganiem stopnia zaspokajania swoich potrzeb odnoszących się do pracy zawodowej (Evans, 1997), zależy zarówno od oczekiwań zawodowych, jak i od stopnia, w jakim są one realizowane w pracy (Bera, 2008).
Satysfakcja zawodowa jest pewnym stanem, co oznacza, że zadowolenie z pracy nie jest czymś chwilowym, co szybko się zmienia, ale jest stabilne i trwa przez długi okres. Łączy się zarówno z poczuciem spełnienia zawodowego, jak i z warunkami pracy, które stanowią dwa różne, lecz powiązane źródła satysfakcji.
Poczucie satysfakcji z pracy jest więc rezultatem procesu, w którym można wyróżnić trzy następujące po sobie elementy (Jakimiuk, 2017). Pierwszym jest czynnik, który może wywołać odczuwanie satysfakcji. Może on mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Kolejny element to ocena danego czynnika, której efektem jest zakwalifikowanie go jako przynoszącego satysfakcję. Trzecim, ostatnim elementem jest emocjonalno-behawioralna reakcja odczuwania zadowolenia i przyjemności, która pojawia się automatycznie w chwili uznania danego czynnika za przynoszący satysfakcję.
Satysfakcja z pracy a funkcjonowanie zawodowe nauczyciela
Satysfakcja zawodowa nauczycieli ma związek z poczuciem wykonywania pracy pomocnej dla innych, zawodu z misją społeczną, a także z przekonaniem o swojej szczególnej roli zawodowej (Bajcar i in., 2011). Poczucie misji społecznej w zawodzie wiąże się ze świadomością dużej użyteczności społecznej swojej pracy, zaangażowaniem w wykonywanie obowiązków zawodowych, niewygórowanymi oczekiwaniami dotyczącymi wynagradzania oraz pragnieniem uznania społecznego. Osoby, które utożsamiają swoją pracę z misją społeczną, „to osoby nietraktujące partnera interakcji jako równorzędnego, lecz jako jednostkę zależną, za którą należy być odpowiedzialnym i należy dążyć do polepszenia jej sytuacji, gdyż samodzielnie nie jest ona w stanie osiągnąć pożądanego stanu. Oznacza to wewnętrzne przekonanie, że innym lepiej się żyje dzięki mnie, a relacja odwrotna nie jest niezbędna” (Czerw, Borkowska, 2010, s. 305). Nauczyciele niewątpliwie wykonują zawód z misją społeczną, co wiąże się z przekonaniem o wartości własnej pracy, która jest wykonywana w celu zaspokojenia potrzeb innych, przedkładania ich dobra nad dobro własne, pracy wymagającej poświęceń i wyrzeczeń na rzecz podopiecznych. Badania wykazały pozytywny związek poczucia realizowania misji społecznej w swoim zawodzie z poziomem satysfakcji nie tylko z pracy, lecz także z życia (Bajcar i in., 2011).
W badaniach funkcjonowania osobowościowego nauczycieli (Gaś, 2001) dokonano analizy obrazu siebie nauczycieli o niskim i wysokim poziomie satysfakcji zawodowej, w wyniku czego stwierdzono, że ci pierwsi charakteryzują się niewielkim poziomem wglądu w mechanizmy własnego funkcjonowania oraz skłonnością do krytycznego opisywania siebie i innych. Są też ostrożni i pesymistycznie nastawieni do życia. W pracy zawodowej są uporządkowani, zdyscyplinowani i systematyczni, ale mają trudności w podejmowaniu decyzji i pełnieniu funkcji kierowniczych. Są też niezadowoleni ze swej sytuacji życiowej. W sferze kontaktów interpersonalnych są przekonani o swojej niskiej atrakcyjności, doświadczają trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji z innymi ludźmi, w przeciętnym stopniu potrafią zrozumieć, wspierać i ochraniać drugiego człowieka. W sytuacjach trudnych nie wierzą we własne możliwości, przyjmują wtedy pozycję obronną i poszukują wsparcia u osób znaczących. Nauczyciele, którzy przejawiają niski poziom zadowolenia z pracy, nie są zadowoleni z dotychczasowego rozwoju osobowego, mają też świadomość, że w ich zachowaniu pojawiają się elementy dysfunkcjonalności, w związku z tym koncentrują się na kontroli zachowania. W relacjach z otoczeniem dominuje u nich nastawienie krytyczne, czemu towarzyszy poczucie osamotnienia i odrzucenia oraz sytuacyjna niezaradność i niepewność.
Nauczyciele, którzy przejawiają wysoki poziom satysfakcji zawodowej, mają pozytywny obraz siebie, zależy im na opinii innych, dlatego potrafią wywierać dobre wrażenie na otoczeniu. Cechuje ich też duże poczucie odpowiedzialności, solidność w pracy, wytrwałość, systematyczność i konsekwencja w dążeniu do celu. W relacjach z innymi są życzliwi, otwarci, gotowi do niesienia pomocy i udzielania wsparcia. Jeśli sami znajdą się w trudnej sytuacji, koncentrują się na uniknięciu odrzucenia oraz poszukują wsparcia u osób znaczących. Nauczyciele z wysokim poziomem satysfakcji zawodowej są zadowoleni z dotychczasowych osiągnięć, bardziej aktywni i zadowoleni z obecnej pozycji życiowej, optymistycznie nastawieni do przyszłości.
Analiza źródeł satysfakcji zawodowej prowadzi do wyodrębnienia dwóch głównych grup czynników, które budują poczucie zadowolenia z pracy: sytuacyjnych, związanych ze środowiskiem pracy oraz indywidualnych, dotyczących odczuć i refleksji pracownika, jego funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego. Można przypuszczać, że indywidualne zasoby człowieka wchodzą w interakcje z właściwościami środowiska pracy, tworząc subiektywne doznanie, co pozwala zrozumieć zróżnicowane doświadczenia związane z wykonywaną pracą.
Założenia badań
W niniejszym badaniu uwzględniono fakt, że satysfakcja z pracy jest doświadczeniem subiektywnym. Przyjęto zatem założenie o istotności przeżyć jednostkowych, specyficznych, w obrębie których istnieje możliwość wyróżnienia elementów stałych, stanowiących o naturze badanego zjawiska. Zrozumienie znaczenia faktu dla podmiotu funkcjonującego w jego kontekście umożliwia poznanie okoliczności i przyczyn występowania danego zjawiska, zrozumienie sytuacji w jej wyjątkowości, natury określonego zjawiska, jego kontekstu i interakcji z innymi jego elementami (Tischner, 1992). Badanie przeprowadzono metodą jakościową, wykorzystując wywiad z nauczycielami o charakterze narracyjnym, skoncentrowanym na problemie (Pilch, Bauman, 2001), podczas których mogli oni swobodnie przedstawiać swoje doświadczenia i przeżycia dotyczące rozważanego tematu. Badania przeprowadzono w marcu 2017 roku, wzięło w nich udział 24 nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadpodstawowych powiatu lubelskiego i puławskiego. Celem badania było ukazanie perspektywy nauczycieli odnoszącej się do rozumienia zjawiska satysfakcji z pracy i jej czynników. Zgodnie z zaleceniami metodologii badań jakościowych (Juszczyk, 2013) sformułowano szczegółowe problemy badawcze, dotyczące analizowanego zjawiska: Co oznacza dla badanych nauczycieli satysfakcja z pracy? Jakie fakty i sytuacje powodują, że nauczyciele odczuwają satysfakcję z wykonywanej pracy? Które czynniki powodują, że nauczyciele lubią swoją pracę, są zmotywowani, a które utrudniają odczuwanie satysfakcji?
Doświadczenia badanych nauczycieli, ich sposób postrzegania, indywidualne przeżycia pozwoliły na dogłębne i wielostronne poznanie przedmiotu badań — satysfakcji z pracy w kontekście działań zawodowych nauczyciela.
Satysfakcja z pracy w doświadczeniach nauczycieli
Według biorących udział w badaniu nauczycieli satysfakcja z pracy oznacza odczuwanie przyjemności, zadowolenia i radości z wykonywanej pracy, chęć codziennego przychodzenia do pracy i wykonywania obowiązków zawodowych, radość z przebywania z ludźmi spotykanymi w pracy, czekanie na kolejny dzień w pracy, na sytuacje i wydarzenia, do których są pozytywnie nastawieni. Nauczyciele uważają, że satysfakcja z pracy wiąże się z dobrą atmosferą w szkole oraz wzajemną życzliwością, poczuciem spełnienia i bycia potrzebnym. Źródłem satysfakcji z pracy jest dla nauczycieli biorących udział w badaniu własny profesjonalizm, który przejawia się w umiejętności nauczania i organizowania swojej pracy. Nauczyciele odczuwają satysfakcję, jeśli mogą dostrzec zainteresowanie uczniów przedmiotem, ich ciekawość, sukcesy i postępy, poprawę zachowania i wyników w nauce. W badanej grupie nauczycieli pojawiały się też wypowiedzi dotyczące potrzeby doceniania ich pracy, co również sprawia, że mogą być zadowoleni z wykonywanej pracy. Nauczyciele podkreślali też, że mieliby większą satysfakcję, gdyby ich zarobki były wyższe.
Analiza wypowiedzi respondentów stanowi podstawę do sformułowania definicji i wyjaśnienia pojęcia satysfakcji z pracy. Można zatem stwierdzić, że satysfakcja z pracy nauczycieli to odczuwanie przyjemności i zadowolenia w związku z wykonywaną pracą, doświadczanie radości z powodu codziennych obowiązków zawodowych, przebywania z ludźmi spotykanymi w pracy, w połączeniu z obserwowaniem postępów uczniów w nauce i zachowaniu, dobrymi relacjami w szkole oraz poczuciem spełnienia i bycia potrzebnym, a także świadomość bycia profesjonalistą i bycia docenianym, co łącznie powoduje pozytywne nastawienie do swojej pracy.
Nauczyciele biorący udział w badaniu opowiadali też o sytuacjach zawodowych, związanych z odczuwaniem satysfakcji z wykonywanej pracy. Okazuje się, że wszyscy respondenci mieli takie doświadczenia i dotyczyły one prawie wyłącznie obszaru pracy z uczniami. Nauczyciele doświadczyli satysfakcji, jeśli ich uczniowie osiągnęli wysokie wyniki w nauce, a także na egzaminach i w konkursach. Prawie wszyscy nauczyciele mówili też o tym, że nie tylko oceny i wyniki egzaminów są ważne, ale satysfakcję i radość z wykonywanej pracy przynosi im wiele codziennych szkolnych sytuacji, w których doświadczają oni sympatii, życzliwości, zrozumienia, wdzięczności i pamięci ze strony uczniów. Były wśród nich sytuacje związane z zainteresowaniem nauką i aspiracjami, ale przede wszystkim nauczyciele podawali przykłady pomysłowości uczniów, zaskakujących pozytywnych zachowań, okazywanego nauczycielowi zaufania.
Niektórzy nauczyciele mówili, że mają satysfakcję wtedy, gdy rodzice uczniów doceniają ich pracę, okazują nauczycielowi szacunek, sympatię, wyrażają pochwały czy dziękują za ich wysiłek. Nauczyciele mówili też o innych czynnikach, które sprawiają, że lubią oni swoją pracę i widzą w niej wiele pozytywnych stron. Respondenci podkreślali, że jedną z najważniejszych zalet ich pracy jest jej dynamiczność, brak monotonności, nudy, rutyny. Charakteryzowali swoją pracę jako różnorodną, wymagającą otwartego, elastycznego i twórczego podejścia do ucznia. Podkreślali, że charakter pracy wymusza ciągły rozwój, konieczność doskonalenia zawodowego, ale też osobowości, charakteru i sposobu postępowania, w szczególności umiejętności reagowania w różnych sytuacjach. Według biorących udział w badaniu nauczycieli ważne jest rozeznanie w aktualnych trendach dotyczących preferowanych aktywności i stylu życia dzieci i młodzieży, nieustanne starania o zainteresowanie uczniów nauką, pobudzenie ich motywacji i ciekawości poznawczej, wprowadzanie w świat wartości, formowanie postaw. Istotną zaletą jest też praca z młodymi ludźmi, wielu nauczycieli mówiło o „przedłużeniu młodości”. Nauczyciele uważają, że ważne jest, aby rzetelnie wykonywać swoją pracę, co motywuje ich do nieustannego rozwijania swojego profesjonalizmu poprzez dokształcanie i wymianę doświadczeń z innymi nauczycielami. Wypowiadający się w wywiadach nauczyciele mają poczucie misji, uważają, że ich praca jest potrzebna i służy innym, co sprawia, że mają poczucie dumy zawodowej. Mają też świadomość ponoszonej odpowiedzialności i znaczenia swojego oddziaływania na uczniów.
Biorący udział w badaniu nauczyciele mówili też o tym, co utrudnia odczuwanie satysfakcji z wykonywanej pracy. Wszyscy nauczyciele opowiadali o nadmiernej biurokracji, tworzeniu nikomu niepotrzebnych dokumentów, wielu z nich wspominało o bałaganie organizacyjnym w szkole, niejasnych zasadach i niesprawiedliwym traktowaniu przez dyrekcję. Niektórych nauczycieli oburzają stereotypy dotyczące ich pracy, np. te związane z czasem ich pracy. Z jednej strony nauczyciele są zadowoleni z wakacji i ferii, a z drugiej mówią, że nie mają możliwości wzięcia urlopu w ciągu roku szkolnego. Nauczyciele obawiają się też o swoje zatrudnienie, wspominają o braku stabilności w uregulowaniach prawnych. Respondenci mówili też, że trudno im czuć satysfakcję, jeśli mimo starań nie mogą dotrzeć do ucznia albo jeśli nie mogą porozumieć się z rodzicami.
Podsumowanie
Analiza zgromadzonego podczas badania materiału umożliwia poznanie zjawiska satysfakcji z pracy z perspektywy nauczycieli, ich spostrzeżeń, przeżyć, doświadczeń zawodowych. Pozwala na uporządkowanie otrzymanej wiedzy dotyczącej odczuwania satysfakcji z pracy przez nauczycieli oraz czynników, które ją wywołują. Analiza wyników przeprowadzonego badania prowadzi do ukazania właściwości satysfakcji z pracy oraz poznania sposobu jej rozumienia przez biorących udział w badaniu nauczycieli. Według nich satysfakcja z pracy wiąże się z doznawaniem przyjemnych emocji doświadczanych w związku z wykonywaniem swoich obowiązków zawodowych, należy zatem podkreślić afektywny aspekt badanego zjawiska, na co również wskazuje wielu badaczy (m.in. Locke, 1976; Bańka, 2000; Bartkowiak, 2009; Judge i in., 2012).
Odczuwanie satysfakcji jest doznaniem indywidualnym, jednak przeprowadzone badania pozwalają na wyodrębnienie czynników satysfakcji z pracy, specyficznych i wspólnych dla badanej grupy zawodowej. Wśród nich można wymienić:
— charakter pracy: dynamiczna, z młodymi ludźmi;
— konieczność nieustannego rozwoju zawodowego i osobistego;
— atmosfera w szkole: dobre relacje, wzajemna życzliwość i zrozumienie;
— wysokie osiągnięcia uczniów w nauce;
— sytuacje szkolne związane z pomysłowością uczniów, okazywaniem sympatii nauczycielowi;
— sukcesy wychowawcze związane z zachowaniami i postawą uczniów, okazywane zaufanie;
— jasne, czytelne i sprawiedliwe zasady zarządzania i organizacji pracy w szkole;
— pozytywna współpraca z rodzicami.
Przeprowadzone badania dotyczyły zjawiska satysfakcji z pracy nauczycieli, jednak na ich podstawie można również zauważyć, że nauczyciele są grupą zawodową, która lubi swoją pracę, co było widoczne w wyrażanych emocjach, pasji, z jaką opowiadali o różnych sytuacjach szkolnych, pozytywnym nastawieniu, dostrzeganiu zalet swojej pracy, jej wielowymiarowości i szczególnego znaczenia, przy dalekich od ideału warunkach pracy. Tworzy to pozytywny wizerunek polskiego nauczyciela mimo nagłaśnianych w mediach nielicznych przypadków niewłaściwych zachowań niektórych nauczycieli. Mimo że w badaniu wzięła udział niezbyt liczna grupa nauczycieli, to przedstawioną opinię dotyczącą tego zawodu można prawdopodobnie uzasadnić, ponieważ przywołując swoje szkolne doświadczenia, nikt chyba nie trafił wyłącznie na tzw. toksycznych nauczycieli, stanowili oni raczej wyjątek niż regułę.
Podsumowując, można stwierdzić, że nauczyciele dostrzegają wiele czynników, które powodują odczuwanie przez nich satysfakcji z pracy. Wśród nich wymieniają zarówno te związane z warunkami pracy (atmosfera, organizacja pracy, zarobki), jak i czynniki, które dotyczą ich zaangażowania (postępy uczniów w nauce, poprawa zachowania, rozwijanie profesjonalizmu); satysfakcję przynoszą im też różne sytuacje szkolne związane z postępowaniem uczniów. Należy też podkreślić, że nauczyciele odczuwają satysfakcję przede wszystkim w obszarze pracy z uczniami; zdają sobie sprawę z tego, że nauczanie, wychowanie i pozytywne oddziaływanie na uczniów wymaga ich osobistego wysiłku i rozwoju.
Literatura
Bajcar B., Borkowska A., Czerw A., Gąsiorowska A. (2011): Satysfakcja z pracy w zawodach z misją społeczną. Psychologiczne uwarunkowania, GWP, Gdańsk.
Bańka A. (2000): Psychologia organizacji, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, red. J. Strelau, GWP, Gdańsk.
Bartkowiak G. (2009): Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji, PWE, Warszawa.
Bera R. (2008): Aksjologiczny sens pracy a poczucie jakości życia młodych emigrantów polskich, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Czerw A., Borkowska A. (2010): Praca zawodowa jako obszar realizowania misji społecznej, „Psychologia Społeczna”, t. 5, nr 4 (15).
Evans L. (1997): Understanding Teacher Morale and Job Satisfaction, „Teaching and Teacher Education”, vol. 13, nr 8.
Gaś Z.B. (2001): Doskonalący się nauczyciel. Psychologiczne aspekty rozwoju zawodowego nauczycieli, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Jakimiuk B. (2017): Relacje zawodowe i osiągnięcia osobiste jako czynniki satysfakcji z pracy nauczycieli a ich indywidualne doświadczenia, Wydawnictwo KUL, Lublin.
Judge T.A., Hulin C.L., Dalal R.S. (2012): Job Satisfaction and Job Affect, w: The Oxford Handbook of Industrial and Organizational Psychology, red. S.W.J. Kozlowski, Oxford University Press, New York.
Juszczyk S. (2013): Badania jakościowe w naukach społecznych. Szkice metodologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Locke E.A. (1976): The Nature of Causes of Job Satisfaction, w: Handbook of Industrial and Organizational Psychology, red. M.D. Dunette, Rand McNally, Chicago.
Pilch T., Bauman T. (2001): Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
Schneider B, Snyder R.A. (1975): Some relationship between job satisfaction and organizational climate, „Journal of Applied Psychology”, vol. 60, nr 3.
Schultz D.P., Schultz S.E. (2006): Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, PWN, Warszawa.
Tischner J. (1992): Świat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966-1975, Wyd. Znak, Kraków.
Wybrane czynniki kształtujące satysfakcję z pracy nauczyciela
W prezentowanym artykule podjęto problematykę satysfakcji z pracy nauczycieli i czynników ją wywołujących. Przedstawiono w nim zagadnienia teoretyczne dotyczące charakterystyki satysfakcji z pracy, analizę badań, które wykazują powiązanie satysfakcji z pracy i funkcjonowania zawodowego nauczyciela, stanowiące podstawę do zaprojektowania badań własnych. W tekście omówiono też metodologię badań jakościowych przeprowadzonych wśród nauczycieli różnych typów szkół, a także analizę otrzymanych wyników.
Słowa kluczowe: nauczyciel, satysfakcja zawodowa, relacje interpersonalne, profesjonalizm
Selected factors shaping teachers’ job satisfaction
The article discusses the problems of teachers’ job satisfaction and the factors that cause it. It presents theoretical issues related to job satisfaction characteristics, an analysis of studies that show the connection between job satisfaction and professional functioning of a teacher, constituting basis for designing one’s own research. The text discusses also the methodology of qualitative research conducted among teachers of various types of schools, as well as an analysis of the results obtained.
Keywords: teacher, job satisfaction, interpersonal relationships, professionalism
Beata Jakimiuk, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, „Ruch Pedagogiczny” nr 2/2018